Zespoły z Jaskini Mamutowej i Maszyckiej
Jaskinia Mamutowa
Jaskinia ta (Wierzchowie gm. Wielka Wieś) została odkryta dla archeologii przez Jana Zawiszę (w latach 1873-82 prowadził tu prace wykopaliskowe). Pod wpływem odkrycia dużej ilości kości mamuta nazwał ją jaskinią Mamutową. Ponowne prace wykopaliskowe podjęte zostały przez Stanisława Kowalskiego (1957-67). Zabytki z obu kampanii badawczych odzwierciedlają kilka faz osadniczych. Najstarsza, datowana na okres przejściowy, pomiędzy środkowym i górnym paleolitem reprezentuje tzw. krąg kultur z ostrzami liściowatymi (kulturę szelecką i jerzmanowicką). Druga faza osadnicza, wyróżniona w jaskini wiąże się z tzw. kulturą oryniacką, datowaną w Polsce na okres 35-30 tys. lat temu. Z tym horyzontem kulturowym utożsamia się odkryty w jaskini zespół około 20 wrzecionowatych grotów wykonanych w większości z ciosu mamuta, tzw. ostrzy typu Mladeč. Najbardziej intensywne ślady osadnictwa pozostawili w jaskini twórcy tzw. graweckiego modelu kulturowego, który w środkowej fazie górnego paleolitu, pomiędzy 30 – 20 tys. lat temu objął swym oddziaływaniem rozległe obszary Europy doprowadzając do ich znacznej unifikacji kulturowej. Przedstawiciele tej kultury dokonali przełomu w dotychczasowej strategii łowieckiej opartej na stosowaniu oszczepu, zastępując go łukiem.
Z jaskini Mamutowej pochodzą jedne z najstarszych, odkrytych na ziemiach polskich, zabytki paleolitycznej sztuki użytkowej (np. datowana na ok. 30 tys. lat niewielka, czworokątna płytka z ciosu mamuta, z przewierconymi dwoma otworami do zawieszania, zdobiona rzędami nakłuć). W jaskini odkryto także elementy naszyjnika z zawieszek z ciosu mamuta i przewierconych zębów zwierzęcych; a także przedmiot z kości członu palcowego renifera, uważany przez niektórych badaczy za – gwizdek.
Jaskinia Maszycka
W roku 1883 Godfryd Ossowski odkrył w Jaskini Maszyckiej (Maszyce gm. Skała) świadectwa tragedii, która rozegrała się 15-14 tys. lat temu. Wydobył fragmenty szkieletów (głównie kości czaszek) co najmniej 16 ludzi, wśród nich 5 kobiet, 3 mężczyzn i kilku dzieci. Widoczne na kościach uszkodzenia w postaci nacięć wykonanych twardymi narzędziami, obłamań i rozłupywań, wreszcie odciski zębów ludzkich wskazują, że mieszkańcy jaskini padli ofiarą kanibali. Przedmioty i narzędzia zabitych pozostały na miejscu (w tym przedmioty wykonane z rogu i kości zwierzęcych). Jest wśród nich kolekcja płoszczy (grotów) wykonanych z rogu renifera zdobionych rytymi przedstawieniami symbolicznymi. Podobnie ozdobione były kościane rękojeści z rozdwojonymi końcami. Z magią zapewne wiąże się przedmiot wykonany z poroża renifera z otworem w środku i fallicznym zdobieniem na końcach wyrostków, interpretowany jako atrybut władzy szamańskiej.
Jak dotąd jest to najbogatsza kolekcja sztuki paleolitycznej kultury magdaleńskiej z terenu ziem polskich.
