Józef Kostrzewski

Przypominamy, że do niedzieli (28.02 br.) mogą Państwo podziwiać u nas ekspozycję czasową „Skarby czasu”, prezentującą wyniki badań prowadzonych przez archeologów z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. A skoro już o Poznaniu  i tamtejszym uniwersytecie wspominamy – warto przypomnieć sylwetkę człowieka, który wpłynął zarówno na powstanie tejże uczelni,  jak i rozwój polskiej archeologii, tym bardziej że właśnie mija kolejna (już 136) rocznica urodzin… Józefa Kostrzewskiego.

Józef Kostrzewski urodził się 25 lutego 1885 r. w Węglewie koło Pobiedzisk. W 1907 r., po maturze, rozpoczął studia medyczne na Królewskim Uniwersytecie Pruskim we Wrocławiu. Zamierzał zostać lekarzem i zwalczać alkoholizm. Po dwóch latach, na skutek niezaliczenia II roku, zrezygnował z dotychczasowych planów i przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął studia z zakresu prehistorii, historii sztuki, filozofii i lingwistyki. Zainteresowanie prehistorią okazało się trwałe, a sam Kostrzewski pragnął rozwijać się w tym kierunku. Kolejny raz zmienił uczelnię i rozpoczął studia na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie. Pod okiem prof. Gustafa Kosinny napisał pracę doktorską, którą obronił w 1914 r. z oceną celującą (eximia). Tego samego roku Kostrzewski powrócił z rodziną do Poznania.   Poczynania młodego badacza spotykały się z pozytywną oceną współczesnych archeologów, a Włodzimierz Demetrykiewicz (czołowy prehistoryk z przełomu XIX i XX w.) z uznaniem pisał do Kostrzewskiego:

widzę, że już Pan na stałe zaciągnął się do cechu archeologów, których u nas jeszcze taki brak. Zarówno na berlińskim, jak i na poznańskim posterunku trzeba fachowca Polaka, więc wszędzie może Pan pożytecznie działać.

Podczas pierwszej wojny światowej, Kostrzewski zaangażował się w działalność Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jako profesjonalny prehistoryk znalazł zatrudnienie w Muzeum im. Mielżyńskich TPNP. W lutym 1918 r. uzyskał habilitację na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Tego samego roku wszedł w skład Komisji  Organizacyjnej Uniwersytetu Polskiego w Poznaniu. Starania Komisji zostały uwieńczone sukcesem – utworzono Uniwersytet Poznański, jeden z sześciu uniwersytetów działających na terenie II Rzeczpospolitej.

Działalność Józefa Kostrzewskiego na polu archeologicznym, cechowała się rozmachem i dużą różnorodnością. Prowadził liczne badania wykopaliskowe (m.in. w Poznaniu, Gnieźnie,  Tucznie i Białym Potoku), ale największą sławę przyniosły mu wykopaliska w Biskupinie koło Żnina, gdzie odkryto osadę ludności kultury łużyckiej. Profesor był prekursorem interdyscyplinarnego podejścia do archeologii – w Biskupinie, obok archeologów, pracowali malakolodzy, palinolodzy, architekci, chemicy i metaloznawcy. To Kostrzewskiemu polska archeologia zawdzięcza wprowadzenie nowych technik wykopaliskowych, w tym archeologię lotniczą (pierwsze zdjęcia wykonano z balonu).

Twórca poznańskiej szkoły archeologicznej zajmował się głównie epoką brązu, choć pozostawił po sobie również publikacje dotyczące okresu lateńskiego i wczesnego średniowiecza. Był twórcą tzw. teorii autochtonicznej, która zakładała historyczną ciągłość osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski od prehistorii.

Długoletnia polemika Józefa Kostrzewskiego z niemieckimi archeologami i przeciwstawianie się ich pangermańskim poglądom sprawiło, że archeolog znalazł się na liście wrogów III Rzeszy. Tylko dzięki pomocy przyjaciół i szybko zorganizowanej ucieczce, udało mu się ocalić życie w czasie II wojny światowej. Pod zmienionym nazwiskiem ukrywał się m.in. w Gorlicach, Bieczu, Burzynie pod Tuchowem oraz Zarzeczu k. Niska. Z okresu okupacji niemieckiej zachowały się listy profesora do rodziny, z którą pomimo trudnych czasów starał się podtrzymać kontakt i zapewnić jej godne warunki życia. Ukrywając się przed gestapo,  Kostrzewski wciąż pracował – podczas II wojny światowej udało mu się napisać pięć książek z zakresu archeologii. Jak sam wspominał, spacery po okolicy pozwoliły na dokonanie ciekawych odkryć, choć z przyczyn niezależnych musiał zrezygnować z szerzej zakrojonych badań archeologicznych:

 W czasie spacerów po terenie odkryłem w Zarzeczu na terasie Sanu osadę z młodszej epoki kamiennej oraz cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej. (…) Jakkolwiek nęciło mnie przekopanie cmentarzyska, musiałem jednak ograniczyć się do badań powierzchniowych, żeby się nie zdekonspirować, uchodziłem bowiem w czasie wojny za malarza pokojowego.

Po zakończeniu wojny, Józef Kostrzewski powrócił do dawnej aktywności zawodowej. Wznowiono działalność Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i Uniwersytetu Poznańskiego (od 1955 r. – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza). Już dwa lata po zakończeniu II wojny światowej, Uniwersytet Jagielloński przyznał Kostrzewskiemu tytuł doktora honoris causa (macierzysty uniwersytet przyznał mu ten tytuł w 1965 r.). Poznański archeolog był aktywnym członkiem różnych organizacji naukowych (m.in. PAU i PAN) oraz częstym gościem podczas krajowych i zagranicznych kongresów archeologicznych. Przez kilka lat pełnił funkcję Redaktora „Materiałów Archeologicznych” (tomy 4-11) – czasopisma naukowego powołanego do życia przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie. Bibliografia profesora Kostrzewskiego obejmuje ponad 800 publikacji naukowych i kilkaset artykułów prasowych. Obok archeologii, poruszał w nich takie kwestie jak nowości literatury naukowej z różnych dziedzin czy niemcoznastwo. Pozostawił po sobie reportaże z zagranicznych wyjazdów, recenzje, polemiki i teksty dotyczące bieżącego życia publicznego.

Profesor Józef Kostrzewski zmarł 19 października 1969 r. w Poznaniu, pochowano go na Cmentarzu smochowickim. Pozostawił po sobie dobrą pamięć i liczne grono uczniów o szerokich horyzontach, kontynuujących działalność poznańskiej szkoły archeologicznej.

A.Garbacz

Na podstawie:

• Kostrzewski – Z mego życia. Pamiętnik (1970)
• Prinke – Kalendarium życia i twórczości prof. Józefa Kostrzewskiego (1885-1969) – czołowego prehistoryka i muzeologa (2020)
• Prinke – O pewnym odkryciu archiwalnym: ostatnie lata życia profesora Józefa Kostrzewskiego w jego własnej relacji (2009)
• Prinke – Poza archeologią. Józefa Kostrzewskiego działalność społeczna, obywatelska i patriotyczna (2014)
• Prinke – Józef Kostrzewski – jeden z Profesorów-Założycieli Uczelni (2012)
• Woźny – Pan Kolega i ja. Korespondencja między prehistorykami Włodzimierzem Demetrykiewiczem i Józefem Kostrzewskim z lat 1913-1933 (2019)