Książnice Wielkie Józefa Żurowskiego w 100-lecie wykopalisk
Józef Żurowski (1892-1936), krakowski archeolog i konserwator zabytków przedhistorycznych, jeden z najaktywniejszych terenowo i najbardziej wszechstronnych badaczy okresu dwudziestolecia międzywojennego, jesienią 1922 r. rozpoczął prace wykopaliskowe w Książnicach Wielkich pod Krakowem. Znaleziska z tych badań na trwałe wprowadziły Książnice Wielkie na archeologiczną mapę Małopolski, a dzisiaj znane są one wszystkim badaczom neolitu obszarów Polski południowo-wschodniej. Stanowisko odkryto przypadkowo w trakcie I wojny światowej podczas kopania rowów strzeleckich. W 1921 r. informacje o zniszczonych wówczas grobach neolitycznych dotarły do J. Żurowskiego, ówczesnego pracownika Muzeum Archeologicznego Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i jednocześnie konserwatora zabytków na okręg zachodniomałopolski. Przeprowadzone w latach 1922-1924 duże wykopaliska przyniosły odkrycie osady kultury pucharów lejkowatych, grobów kultury ceramiki sznurowej oraz cmentarzyska rzędowego z okresu wczesnego średniowiecza.
Prace badawcze miały charakter ratowniczy i zostały przeprowadzone na obszarze pól zakupionych przez książnicką parafię w celu powiększenia cmentarza. W ciągu trzech sezonów badań J. Żurowski wyeksplorował ok. 90 jam osadowych kultury pucharów lejkowatych, 12 grobów kultury ceramiki sznurowej oraz 21 pochówków wczesnośredniowiecznych, łącznie – ponad 120 obiektów archeologicznych. Całkowita powierzchnia przebadanego terenu wynosiła ok. 20 arów. Przebieg wykopalisk badacz szczegółowo dokumentował. W zbiorach archiwalnych krakowskiego muzeum zachowała się obszerna dokumentacja złożona z dziennika polowego, w którym opisy i rysunki przebadanych obiektów uzupełnia ok. 40 fotografii wybranych zabytków i zdjęć rejestrujących eksplorację. Archiwalia te ujawniają szczególną dbałość w dokumentowaniu znalezisk i szczegółowość obserwacji terenowych J. Żurowskiego. Za mankament uznać można natomiast charakter pisma badacza, utrudniający odtworzenie części informacji, a także niepełne dane na temat rozmieszczenia obiektów osadowych i grobowych.
J. Żurowski nie zdążył szerzej omówić wyników wykopalisk w Książnicach Wielkich. Zadanie całościowego opracowania materiałów z tych badań przypadło następnemu pokoleniu archeologów krakowskich. Podjęli je w latach 60. XX w. badacze z Polskiej Akademii Nauk: B. Burchard, A. Eker, J. Machnik, A. Dzieduszycka-Machnikowa oraz H. Zoll-Adamikowa. Zabytki z badań J. Żurowskiego, przechowywane do dzisiaj w krakowskim Muzeum Archeologicznym, niezmiennie pozostają obiektem działań wystawienniczych oraz analiz naukowych. Potencjał badawczy tego stanowiska jest wciąż ogromny. Przed kilkoma latami Muzeum Archeologiczne w Krakowie we współpracy z Instytutem Archeologii UJ powróciło do Książnic Wielkich z badaniami terenowymi. W 2017 r. przeprowadzono prospekcję geofizyczną, a w 2018 i 2019 r. ratownicze badania wykopaliskowe. W ich wyniku odkryto dalszą część osady kultury pucharów lejkowatych oraz cmentarzyska kultury ceramiki sznurowej, których badania rozpoczął J. Żurowski dokładnie 100 lat temu.
Wykopaliska w Książnicach Wielkich były dla J. Żurowskiego pierwszymi większymi pracami terenowymi. Trzy pełne sezony badawcze stały się wyzwaniem nie tylko naukowym i interpretacyjnym, ale też organizacyjnym i technicznym. Równocześnie z pracami na książnickim stanowisku, w latach 1922-24 organizował inne wykopaliska (np. Jaksice, Witkowice, Giebułtów), prowadził inwentaryzację jaskiń podkrakowskich, odbył służbę wojskową w polskiej armii i obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zdobyte doświadczenie w pełni wykorzystał w kolejnych swoich wielkich badaniach archeologicznych w Modlnicy pod Krakowem, a następnie w Złotej pod Sandomierzem. Jako pierwszy archeolog przeprowadził też wykopaliska w Krzemionkach na terenie neolitycznych kopalń krzemienia, których 100-lecie odkrycia obchodzono w bieżącym roku.
A .Zastawny
*
Fotografie: Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie
Bibliografia: A. Zastawny, A. Brzeska-Zastawna, K. Nawrot: Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2017-2019 na stan. 1 w Książnicach Wielkich, pow. Proszowice, Materiały Archeologiczne 44 , Kraków 2022, 79-99.
