Miejsce badań: Książnice Wielkie st. 1. gm. Koszyce, woj. małopolskie (AZP 100-62/88)
Region fiz-geogr.: Płaskowyż Proszowicki (Niecka Nidziańska)
Rodzaj badań: ratownicze badania wykopaliskowe
Instytucja prowadząca: Muzeum Archeologiczne w Krakowie,
Instytut Archeologii Uniwersytet Jagielloński
Kierownik badań: Albert Zastawny, Agnieszka Brzeska-Zastawna
Finansowanie: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie
Typ stanowiska: osada, cmentarzysko, ślady osadnictwa
Chronologia znalezisk: neolit – kultura lubelsko-wołyńska, kultura pucharów lejkowatych (z elementami badeńskimi), kultura ceramiki sznurowej; późne średniowiecze
Stanowisko w Książnicach Wielkich położone jest w obrębie Płaskowyżu Proszowickiego w dolnym odcinku dorzecza Szreniawy, na prawym obrzeżeniu doliny tej rzeki, na eksponowanym terenowo wyniesieniu lessowym. Ma ono bogatą historię odkryć archeologicznych. Zajmuje też ważne miejsce w historii konserwatorstwa archeologicznego okresu międzywojennego. To tutaj w latach 1921-1924 prace wykopaliskowe przeprowadził Józef Żurowski – ówczesny konserwator zabytków przedhistorycznych na Małopolskę Zachodnią. Prace te miały charakter ratowniczy i związane były z powiększeniem tutejszego cmentarza o teren, na którym jeszcze w 1914 r. natrafiono przypadkowo (podczas kopania rowów strzeleckich) na groby neolityczne. Rezultatem badań J. Żurowskiego było odkrycie osady kultury pucharów lejkowatych i cmentarzyska kultury ceramiki sznurowej. Dla obydwu wymienionych kultur Książnice Wielkie po dzień dzisiejszy należą do grupy najistotniejszych pod względem naukowym stanowisk w Małopolsce. Miejsce wykopalisk z lat 1921-1924 obecnie zajęte jest przez cmentarz. Dokumentacja i liczne zabytki z opisywanych badań przechowywane są w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, stanowiąc jedną z najważniejszych kolekcji materiałów neolitycznych. W latach 1970-72 badania powierzchniowe na stanowisku przeprowadził J. Rydzewski z PAN, a w 1980 r. badania powierzchniowe i wykopaliskowe zorganizował P. Radwan. Ostatnią akcją badawczą była prospekcja w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski z 1998 r., autorstwa B. Koniecznego. Zebrane w opracowaniu AZP informacje wiążą odkryte znaleziska z neolitem, okresem wpływów rzymskich oraz wczesnym średniowieczem.
Zaplanowanie badań wykopaliskowych w 2018 r. miało związek z kolejnym etapem rozbudowy cmentarza parafialnego w Książnicach Wielkich, którego zasięg powiększony zostanie w kierunku południowym. Nowa część cmentarza jest ogrodzona, ale wciąż użytkowana rolniczo. Na tym właśnie obszarze zaplanowano przeprowadzenie badań ratowniczych, w miejscu przylegającym bezpośrednio do obecnej granicy strefy grzebalnej, wytyczonej linią współczesnych nagrobków. Wykopaliska poprzedzono prospekcją geofizyczną, która miała na celu zebranie informacji o potencjalnym zagrożeniu stanowiska. Nieinwazyjne badania geomagnetyczne przeprowadziła w 2017 r. na zlecenie Muzeum Archeologicznego w Krakowie firma DOLMEN z Krakowa, a sfinansował je Wojewódzki Konserwator Zabytków w Krakowie. Przebadano teren o łącznej powierzchni 1,22 ha. Wyniki potwierdziły przypuszczenie o kontynuacji obszaru ze znaleziskami obiektów archeologicznych na południe od granicy obecnego cmentarza. Wskazały też jednoznacznie, że obszar ten wymaga ochrony konserwatorskiej i przeprowadzenia badań ratowniczych.
Badania w 2018 r. były pierwszym sezonem prac wykopaliskowych. Zrealizowano je w całości z funduszy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. Przebadany został niewielki obszar o powierzchni 116 m2, na którym odkryto ślady 6 obiektów archeologicznych, zasypiska rowu strzeleckiego z 1914 r. oraz kilkunastu wkopów współczesnych. Kilka z nich poważnie zniszczyło górne partie obiektów archeologicznych. Odsłonięto zarysy 6 jam pradziejowych, których przynależność wstępnie oceniono na okres neolitu (ob. 3, 6), kulturę pucharów lejkowatych fazy pucharowo-badeńskiej (ob. 1, 5), kulturę lubelsko-wołyńską (ob. 7) oraz kulturę ceramiki sznurowej ? (ob. 8). Obiekt nr 8 to częściowo przebadany pochówek szkieletowy, pozostałe obiekty to jamy osadowe o charakterze gospodarczym. Badania przyniosły odkrycie licznych zabytków ruchomych, przede wszystkim ceramiki naczyniowej. Zainwentaryzowano 803 fragmenty naczyń glinianych. Wszystkie łączą się z osadnictwem neolitycznym, podobnie jak wyroby krzemienne (20 artefaktów), narzędzia kościane i rogowe (2 zabytki), ozdoby z muszli (2 paciorki), przęśliki gliniane (3 zabytki) oraz przedmioty kamienne (11). W jednym z wkopów współczesnych odkryto późnośredniowieczny nożyk żelazny. Łącznie pozyskano 829 zabytków oraz 337 kości zwierzęcych i ludzkich. Pobrano 22 próby gleby, polepy i materiałów organicznych do badań chemiczno-petrograficznych, paleobotanicznych oraz radiowęglowych.
Wyniki przeprowadzonych badań w 2018 r. potwierdziły istnienie zagrożenia dla osadnictwa pradziejowego w związku z poszerzaniem strefy grzebalnej na cmentarzu parafialnym w Książnicach Wielkich. Badania potwierdziły też przypuszczenie, że strefa objęta pradziejowym osadnictwem, które rozpoznał J. Żurowski w latach 1921-24, rozciąga się dalej w kierunku południowym. Zrealizowane prace wykopaliskowe należy traktować jako wstęp do dalszych badań ratowniczych, których przeprowadzenie jest niezbędne.
Albert Zastawny
