Jaskinia Ciemna w Ojcowie jest jednym z najbardziej znanych środkowopaleolitycznych (300 000 – 40 000 lat temu) stanowisk w Polsce. Przyczyniły się do tego wieloletnie badania, począwszy od J. Czarnowskiego z początku XX w., następnie S. Krukowskiego w latach 1918-1919 i S. Kowalskiego od 1963 do 1968 roku. Materiały z tych ostatnich prac znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. Badania w XX w. obejmowały przede wszystkim Ogrojec, Oborzysko Wielki i niewielki obszar przed wejściem do współczesnej jaskini. Odkryte bogate zespoły zabytków pozwoliły na wyodrębnienie nowych jednostek taksonomicznych związanych z osadnictwem neandertalczyka, charakteryzujących się występowaniem noży prądnickich. W ujęciu różnych badaczy określano je jako: „przemysł ojcowski”, „zespoły typu Ciemna” czy „kultura mikocko-prądnicka”. Najliczniejszych serii zabytków dostarczyły prace w Ogrojcu, gdzie materiały środkowopaleolityczne odkryto w dwóch poziomach kulturowych.
W 2007 roku Instytut Archeologii UJ rozpoczął, po raz pierwszy, badania w komorze głównej Jaskini Ciemnej. Od 2008 roku w badaniach tych uczestniczą pracownicy Muzeum Archeologicznego w Krakowie. W wyniku prac do 2012 roku odsłonięto profil obejmujący połowę przekroju poprzecznego komory. Uzyskano liczne zabytki występujące w dziewięciu, stratygraficznie rozdzielonych, poziomach kulturowych. Najstarszy poziom to ubogi inwentarz środkowopaleolityczny. Powyżej zalegają dwa poziomy łączone z kulturą mustierską oraz kulturą taubaską, datowane są one na OIS 5 (125 000 – 71 000 lat temu). Następne trzy poziomy kulturowe związane są z kulturą mikocką i datowane są na OIS 4 i 3 (70 000 – 29 000 lat temu). Powyżej zalegają zabytki, bez układu stratygraficznego, datowane na górny paleolit?, neolit, epokę brązu, okres rzymski oraz średniowiecze. Szczególnie liczne są zabytki średniowieczne. Materiały z najmłodszego poziomu mikockiego można wstępnie korelować z górnym poziomem odkrytym w Ogrójcu. Uzyskane daty radiowęglowe ok. 45 000 BP pozwalają uściślić datowanie tego poziomu na środkową część OIS 3.
Od 2013 roku rozszerzano wykop w kierunku wejścia do jaskini. Prace te maja na celu powiązanie stratygrafii w komorze głównej z warstwami w Ogrojcu. W sezonie 2014 badano spąg przemieszanych warstw, z materiałami neolitycznymi, oraz warstwy zawierające najmłodszy poziom mikocki. Najciekawszymi odkryciami tego sezonu są: pochówek dziecka, datowany na okres neolitu, oraz liczne zabytki z poziomu mikockiego, w tym wyrób kościany z seriami intencjonalnych nacięć.
Damian Stefański, Mirosław Zając
