ZAGADKOWA KOSTKA DO GRY Z UL. SZEROKIEJ 38 W KRAKOWIE

ZAGADKOWA KOSTKA DO GRY Z UL. SZEROKIEJ 38 W KRAKOWIE

Wytypowana do roli zabytku miesiąca rogowa kostka (nr inw. MAK/K/15/7), została odkryta w roku 1956 w trakcie prac archeologicznych prowadzonych przez Teresę Lenkiewicz na ul. Szerokiej 38, w rejonie krakowskiego Kazimierza (blisko historycznego cmentarza żydowskiego oraz synagogi Remu). Zabytek wydobyto z głębokości ok. 140-160 cm poniżej współczesnego poziomu gruntu. W tej samej warstwie znaleziono liczne fragmenty glinianych naczyń i kafli piecowych oraz kilka fragmentów naczyń szklanych datowanych na okres późnego średniowiecza i wczesny okres nowożytny. Nieco głębiej znaleziono półprodukt kolejnej kostki, wykonanej również z poroża.

Cechą charakterystyczną większości kostek do gry o chronologii późnośredniowiecznej
i wczesnonowożytnej, jest kubiczny kształt. Różnice polegają głównie na sposobie przedstawienia oczek: wydzielamy trzy podstawowe typy: typ 1 – proste oczko (punkt); typ 2 – oczko z jedną obwódką oraz typ 3 – oczko z dwiema obwódkami. Kostka z ul. Szerokiej należy do typu 2. Na tym jednak kończą się jej podobieństwa do klasycznych kostek. Cechą, która ją odróżnia jest nietypowy wygląd – zamiast standardowego kubicznego kształtu posiada formę graniastosłupa o podstawie sześciokąta z dodatkowym otworem wydrążonym wzdłuż osi. Na prostopadłych do podstawy i wierzchołka ściankach znajdują się pola losowe, w postaci wykonanych cyrklem oczek z wartościami od 1 do 6. Oczka rozmieszczono w taki sposób, by ich suma na przeciwległych ściankach zawsze wynosiła 7, co jest typowe dla systemu oznakowania kostek wywodzącego się z Europy południowej (w odróżnieniu od systemu północnoeuropejskiego, gdzie suma wartości pól przeciwległych wynosi 11-7-3).

Wymiary kostki z ul. Szerokiej 38:

• wysokość: 19,6 mm
• średnica: 20 mm
• szerokość pól: 12 mm
• średnica otworu: 9-10 mm
• grubość ścianki: 4-5 mm
• średnica oczek: 3mm
• waga: 8,82 g

Zabytek zachował się w bardzo dobrym stanie. Powierzchnie ścianek są gładkie. W niektórych obszarach zachowały się pozostałości inkrustacji z białej pasty wykonanej w celu polepszenia efektu wizualnego oczek.

Kostki o porównywalnej konstrukcji są dość powszechne w materiale archeologicznym. Datowane na okres średniowiecza analogie pochodzą między innymi z Lubeki (Niemcy), Vendel (Szwecja), Pucka oraz Krakowa. W centralnym otworze takich kostek umieszczano kościany lub drewniany sztyft/walec, który pozwalał kręcić nimi jak bączkiem. Kostka-bączek, zwana teetotum, była używana już w czasach antycznych. Znane są egzemplarze pochodzące m.in. ze starożytnego Rzymu, posiadające czterościenny korpus oznaczony literami A (łac. aufer – wziąć), D (łac. depone – odłożyć), N (łac. nihil – nic) i T (łac. totum – wszystko). W miarę przystosowania do innych rodzajów gier, ścianek przybywało, a pola z literami zostały zastąpione polami z oczkami. W okresie średniowiecza (a być może wcześniej) teetotum zostało zaadaptowane do drejdla, żydowskiej gry hazardowej rozgrywanej w święto Chanuka. Tego typu przeznaczenie odpowiada kontekstowi odkrycia kostki w obszarze historycznej dzielnicy żydowskiej Krakowa.

Tekst: Bogumił Pilarski

Redakcja: Anna Tyniec

Zdjęcia zabytku: Bogumił Pilarski

Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk