Z warsztatu średniowiecznego odlewnika

Czasami potrzeba wielu lat, aby ciekawe odkrycie archeologiczne opuściło muzealny magazyn i zostało zaprezentowane szerszej publiczności. Przykładem tego typu obiektu jest kamienna forma do wyrobu drobnych ozdób metalowych (nr inw. MAK/K/34/9), odkryta w 1957 roku w trakcie wykopalisk Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Badania pod kierunkiem Teresy Lenkiewicz, Kazimierza Radwańskiego i Antoniego Kunysza prowadzone były w północnej części dzisiejszego placu św. Marii Magdaleny na Starym Mieście.

Będący tematem opracowania zabytek znaleziono w warstwie średniowiecznej z połowy XIII wieku, zawierającej liczne ślady osadnicze związane z rozwojem osady podgrodowej, znanej jako „Okół”. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują relikty produkcji łączonej z odlewnictwem. Przetrwały one w postaci pojedynczych palenisk, fragmentów żużla z wytopu lub obróbki żelaza i brązu oraz przetopionych kawałków cyny i ołowiu.

Prezentowany przedmiot to fragment dwuczęściowej formy kamiennej z widocznymi negatywami odlewów, której wymiary wynoszą: 60 mm długości, 51 mm szerokości i 12 mm grubości. Należy jednak zaznaczyć, że pierwotna długość musiała być nieco większa, co potwierdza widoczne na jednym z krótszych boków załamanie.

             Do wykonania formy użyto lokalnego wapienia o drobnokrystalicznej strukturze, stosunkowo łatwego w obróbce. Sam zabytek zachował się w dość dobrym stanie, z wyjątkiem wspomnianego złamania oraz kilku drobnych pęknięć i rys.

Na górnej powierzchni płytki widzimy negatywy sześciu ozdób, w tym ośmioramiennej gwiazdy, trzech ośmiopłatkowych rozetek oraz dwóch ozdobnych guzów. Obok nich znajdują się trzy płytko ryte rowki biegnące wzdłuż osi zabytku. Ich funkcja jest trudna do określenia (teoretycznie mogły pełnić rolę kanałów odprowadzających gazy powstające podczas odlewania). Brak otworu do wprowadzenia płynnego metalu sugeruje, że znajdował się on w złamanej części zabytku.

Dolną stronę przedmiotu wykonano mniej precyzyjnie. Na jej powierzchni znajduje się tajemniczy, płytko ryty symbol dziewięciopłatkowej rozetki. Możliwe, że służył jako oznaczenie ułatwiające rzemieślnikowi identyfikację formy bez konieczności jej rozkładania (?).

Czy jednak można mieć pewność, że forma służyła bezpośrednio do odlewania? Pytanie jest uzasadnione ze względu na rodzaj skały, z której została wykonana. Wapień, jako skała węglanowa, łatwo ulega rozpadowi pod wpływem wysokich temperatur (900-1000ºC). Z tego powodu forma nie nadawałaby się do produkcji przedmiotów z metali o wysokiej temperaturze topnienia, takich jak miedź czy srebro. Z powodzeniem mogła być jednak używana do odlewania drobnych elementów ze stopu cyny i ołowiu (temperatura topnienia 183-231ºC). Stop cynowy, jako metal o niskiej temperaturze topnienia, był łatwiejszy w przygotowaniu i chętnie stosowany. Ołów, powszechnie dodawany do cyny w średniowieczu, obniżał temperaturę topnienia i poprawiał lejność stopu, umożliwiając wykonywanie przedmiotów o skomplikowanych kształtach, delikatnej dekoracji i bardzo cienkich ściankach. Niska temperatura topnienia wspominanych metali dawałaby również możliwość wytopu bezpośredniego, polegającego na wrzuceniu drobinek metalu bezpośrednio w negatyw i podgrzaniu formy do odpowiedniej temperatury. Możliwe również, że forma służyła jedynie do odlewania modeli woskowych, które pozwalały na wykonanie przedmiotów metalowych metodą na wosk tracony (fr. à cire perdue). Jak widać metod przygotowania odlewu mogło być co najmniej kilka.

Rzeźba negatywowa w kamieniu to delikatna i żmudna praca. Wykonanie nawet pozornie prostych przedmiotów wymagało użycia odpowiednich materiałów i narzędzi, prowadzonych ręką doświadczonego rzemieślnika. Produkcja form mogła stanowić osobną, wyspecjalizowaną dziedzinę, choć możliwe, że do takich zleceń zatrudniano również złotników i twórców pieczęci. Tak czy inaczej, przygotowanie formy wiązało się z dużym nakładem pracy. Gwarancją opłacalności była produkcja masowa. Jedynie szerokie grono odbiorców i towarzyszący im popyt na produkty odlewnicze mogły uzasadnić powstanie kosztownych i pracochłonnych form odlewniczych.

Datowana na 2 połowę XIII wieku forma kamienna z placu św. Marii Magdaleny wskazuje, że w średniowiecznym Krakowie istniało zapotrzebowanie na drobne elementy ozdobne do dekoracji przedmiotów ze skóry, takich jak paski, torby, elementy uprzęży czy okładziny ksiąg. Podobne wielopłatkowe rozetki zdobiące okładkę księgi można zobaczyć na obrazie Święty Hieronim Mistrza Teodoryka (Czechy, XIV wiek). Natomiast liczne średniowieczne aplikacje w formie gwiazdy i rozetki znane są między innymi z odkryć na terenie Holandii, czego doskonałym przykładem jest zdobiona metalowymi gwiazdkami obroża dla psa z Verdronken Land.

Analiza źródeł historycznych poświadcza, że cyna była jednym z ulubionych surowców krakowskich wytwórców pasków (cech paśników utworzono przed rokiem 1365). Wyroby z cyny przypominały srebro i prawdopodobnie z tego powodu cieszyły się dużą popularnością w średniowieczu, co potwierdzają znaleziska archeologiczne.

Podobne kamienne formy odlewnicze znaleziono w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Czechach i na Ukrainie. Badania pokazują, że każda z tych form jest wyjątkowa i trudno jest znaleźć dwie takie same. Możliwe, że każdy mistrz odlewnictwa miał swój własny, unikalny styl i technikę.

Znalezisko formy kamiennej z placu św. Marii Magdaleny jest nie tylko reliktem rozwiniętego rzemiosła metalurgicznego, ale także kluczem do zrozumienia wzornictwa i lokalnej krakowskiej wytwórczości okresu średniowiecza.

Oryginalny zabytek można zobaczyć na wystawie „Tuż obok biło serce miasta. Historia kościoła św. Wojciecha” mieszczącej się w podziemiach kościoła św. Wojciecha na Rynku Głównym w Krakowie. Serdecznie zapraszamy.

                                                                                                                                                   Opracowanie merytoryczne: Bogumił Pilarski