Wczesnośredniowieczna ceramika biała

Wśród naczyń datowanych na czasy VIII-XI wieku archeolodzy odkrywają liczne fragmenty i całe egzemplarze, które zaliczają do grupy tak zwanej podkrakowskiej ceramiki białej. Jest ona bardzo charakterystyczna i wyraźnie odróżnia się od naczyń glinianych o brązowej lub szarej powierzchni. Nazwa „ceramika biała” jest umowna, bowiem powierzchnie naczyń należących do tej kategorii bardzo rzadko są naprawdę białe; częściej mają barwę kremową, beżową, popielatą bądź różową, są jednak zawsze wyraźnie jaśniejsze od garnków zaliczanych przez archeologów do innych tak zwanych grup surowcowych. Naczynia należące do podkrakowskiej ceramiki białej są zwykle starannie wykonane, pieczołowicie obtoczone na kole garncarskim i często bogato ozdobione wyrytym na powierzchni ornamentem wielokrotnych linii poziomych, falistych lub różnego rodzaju układów kratek. 

Jak wskazuje nazwa, podkrakowska ceramika biała jest elementem kultury słowiańskiej, na który archeolodzy natrafiają w Krakowie i jego okolicach. Egzemplarze naczyń należących do tej grupy odkryte zostały nie tylko w Krakowie na Wawelu, ale także np. na wczesnośredniowiecznych stanowiskach nowohuckich, takich jak osady w Mogile, Pleszowie czy Wyciążu. Poza obszarami obecnej Nowej Huty tego typu ceramikę stwierdzono również podczas badań archeologicznych przeprowadzonych, między innymi, na terenie Wawrzeńczyc i Krakowa-Mydlnik. Poszukiwania archeologiczne doprowadziły także do odkrycia zabytków należących do tej kategorii na stanowiskach nieco oddalonych od Krakowa, takich jak grodziska w Damicach (w gminie Iwanowice), w Stradowie koło Kazimierzy Wielkiej, czy w Międzyświeciu nieopodal Skoczowa.

Badania mineralogiczne wykonane na wybranych egzemplarzach opisywanej ceramiki wykazały, iż białawą barwę powierzchni zawdzięcza ona dodaniu do masy ceramicznej rozdrobnionego węglanu wapnia. Pochodził on między innymi ze szczątków mikrofauny, takich jak igły kopalnych gąbek, muszle Inoceramusa, czyli kopalnego małża oraz szczątki otwornic.

Technika wypalania podkrakowskiej ceramiki białej jest jednak dla nas nadal zagadkowa. Zawarty w niej węglan wapnia, poddany działaniu wysokiej temperatury powinien zamienić się w wapno palone i doprowadzić do rozerwania powierzchni naczyń, które go zawierają. Tak działo się we wczesnym średniowieczu między innymi na terenie Słowacji, gdzie garncarze również dodawali do gliny garncarskiej węglan wapnia, który pod działaniem temperatury podczas wypału wybuchał. Otrzymane w ten sposób naczynia mają mało estetyczną fakturę, pokrytą licznymi nierównościami i zagłębieniami. Garncarzom z Krakowa i okolic udało się opanować ten proces, a produkty ich pracy mają gładką, wręcz jedwabistą powierzchnię.   

Naczynia należące do grupy podkrakowskiej ceramiki białej były ładne i efektowne. Mieszkańcy innych terenów próbowali naśladować ten efekt. Ponieważ nie dysponowali jednak złożami węglanu wapnia zaczęli, na przykład w okolicach Sandomierza, wytwarzać innego rodzaju naczynia o białych powierzchniach. Do ich produkcji używali glin zawierających kaolin. Gliny te, wypalające się na biały kolor, stały się w wiekach późniejszych podstawą produkcji porcelany. 

Ewa Kubica-Kabacińska