Szpila z Radłowa

Jest wiele elementów codziennego stroju, które wydają się nam tak oczywiste, że nawet nie poświęcamy im wielkiej uwagi na co dzień. Spinki, zapięcia, klamry, guziki czy inne elementy stroju są dla nas dodatkami, które używamy codziennie. Jednak istnieją też dodatki bardziej szczególne – broszki, szpile, spinki do mankietu – które zakładamy na wyjątkowe okazje. Nie inaczej było w prehistorii, zwłaszcza w epoce brązu, kiedy to różnego rodzaju części stroju poza zwyczajnymi miały też odmiany bardziej odświętne, szczególne. Przykładem tego mogą być różne ozdoby z metalu, zapinki (pod koniec epoki brązu) i szpile. Dzisiaj chcemy zaprezentować Państwu jeden z takich zabytków.

Szpila brązowa z pochodząca z Radłowa jest przykładem takich bardziej ozdobnych, możliwe, że także odświętnych elementów stroju. Została odkryta w 2002 roku przez Wojciech Wcisło i w tym samym roku za sprawą Włodzimierza Buczyńskiego trafiła do zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie.

Radłów to miejscowość w gminie o tej samej nazwie, powiecie tarnowskim w Małopolsce. Na jej terenie znajdują się pozostałości osadnictwa z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza łączone z kulturą łużycką. Samo znalezisko jednak nie zostało znalezione na żadnym z nich, co więcej szpila jest raczej starsza niż zabytki znalezione na terenie stanowisk archeologicznych. Z racji tego, że to znalezisko luźne, odkryte w odległości kilkuset metrów od żwirowni, możliwe, pozostałości po osadnictwie z okresu powstania szpili zostały bezpowrotnie utracone.

Szpila z Radłowa jest jednym z dłuższych zabytków tego typu – ma 54,5 cm długości, jednak nie należy do ścisłej czołówki – przykładem tego może być szpila z Sobanic, mająca ok 75 cm długości i która podobnie jak opisywany zabytek miesiąca znajduje się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Na szczycie znaleziska z Radłowa znajduje się masywna główka w kształcie wysokiego stożka, przechodzącego w szyjkę złożoną z pięciu pierścieniowatych, profilowanych zgrubień o średnicy od 1,6 do 1,4 cm. Podstawa główki zdobiona jest dookolnym pasem pionowych, krótkich żłobków, podobnie zdobione są zgrubienia na szyjce. Pozostała część główki i szyi jest ornamentowana poziomymi, dookolnymi żłobkami. Całość tego elementu zamocowana jest techniką odlewu obejmującego – na wcześniej wykonanym z drutu trzonku nadlano główkę, wkładając trzon do wcześniej przygotowanej formy (prawdopodobnie glinianej, jednorazowej).

Znalezisko datowane jest na okres Ha A1/ III okres epoki brązu, co przekłada się na czasy ok. 1200-1100 r. p.n.e., co przekłada się na początki obecności w tym regionie ludności, której pozostałości określamy kulturą łużycką, jej bezpośredniej poprzedniczki. Szpila wpisuje się w grupę szpil z profilowaną główką (zwłaszcza wariant Mostkowice), której przykłady znajdowane są na terenie Śląska i Małopolski, jednak okaz z Radłowa nie ma bezpośrednich analogii, jest też zabytkiem zdecydowanie dłuższym i z masywniejszą główką niż większość pozostałych znalezisk. Szpile z profilowaną główką są znajdowane w kontekście grobowym jak również jako znaleziska luźne.

Pytaniem otwartym pozostaje zagadnienie wykorzystywania tego typu przedmiotów. Szpile w epoce brązu, zwłaszcza w jej wczesnej i środkowej części, pełniły ważną rolę w ubiorze zarówno mężczyzn, jak i kobiet – przy ich pomocy spinano strój (tunikę, płaszcz). W tamtych czasach pojawia się bardzo dużo najróżniejszych typów i wariantów tych elementów stroju. Większość z nich miała długość kilku lub kilkunastu centymetrów, zdarzają się także dłuższe, jak opisywany zabytek z Radłowa. Mogły one pełnić rolę odświętnych elementów stroju, należeć do elit (z racji „prestiżowości” większych okazów) lub być wykorzystywane do spinania całunów (jak interpretowane są najdłuższe ze szpil, okrywane w formie znalezisk luźnych. Mimo jednoznacznego sposobu wykorzystywania tego typu przedmiotów należy jednak bezsprzecznie uznać, że pełniły one ważną rolę w codzienności ludzi sprzed ponad trzech tysięcy lat.

Adam Zahacki