Skórzany amulet herbowy, a może dyplomatyczny paszport?

Obiekty skórzane z badań miejskich stanowisk wielowarstwowych są jednym z liczniejszych, obok ceramiki, źródeł archeologicznych. I choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się nieatrakcyjne, to po odpowiedniej konserwacji ujawniają swoje ukryte walory.

Prezentowany w cyklu zabytek miesiąca futerał skórzany, ozdobiony scenami herbowymi, odkryto w 1960 r. podczas badań archeologicznych na dziedzińcu Collegium Broscianum UJ (dawnej siedziby Sądu Wojewódzkiego) przy ul. Grodzkiej 52 w Krakowie. Znalezisko po raz pierwszy opisał Kazimierz Radwański w roku 1961, wskazując, że jest to niewielka skórzana oprawka książeczki lub relikwiarza ozdobiona herbami Czech i Śląska oraz napisami wykonanymi majuskułą gotycką, datowana przez niego na przełom XIII i XIV wieku.

Przedmiot wykonano z jednego kawałka dobrze wyprawionej skóry bydlęcej, na której za pomocą stempla wytłoczono prostokątne pola z wizerunkami herbowymi, ornamentem roślinnym i napisami. Z lewej strony futerału widzimy tarczę herbową z czeskim lwem i klejnotem w postaci hełmu z pióropuszem w kształcie orlego skrzydła otoczoną częściowo zachowanym napisem: …TE+DE oraz …GVTE + DI. IM. WONIT(?). Podobne skomponowany herb, aczkolwiek bez sentencji, widnieje na karcie Kodeksu Manesse (1305-1340) ukazującej Wacława II, króla Czech i Polski z dynastii Przemyślidów oraz na futerale skórzanym na koronę św. Wacława wykonanym za panowania Karola IV Luksemburskiego (1316-1378). Po stronie prawej znajduje się tarcza herbowa z orłem, którego głowa jest zwrócona w prawo, oraz słabo czytelny klejnot książąt opawsko-raciborskich (bawole rogi?) otoczone częściowo zachowanym napisem: …T. DEN. VORMIDE. SORGE. LEIT(?).

Oba herby przedstawiono w układzie kurtuazji heraldycznej, często używanej w przedstawieniach par małżonków lub ziem zjednoczonych pod berłem jednego władcy. Obecny na futerale lew, z charakterystycznym rozdwojonym ogonem, jednoznacznie identyfikuje się z Królestwem Czech, natomiast wizerunek orła nie jest już tak sugestywny. W średniowiecznej Europie Środkowej ptak ten był niezwykle popularnym symbolem, obecnym na herbach m.in. Polski, księstw śląskich, Moraw, Brandenburgii, Tyrolu czy Krainy.

Na bocznych krawędziach przedmiotu widać ślady zszywania, co sugeruje, że po złączeniu miał on trapezowaty kształt i w takiej formie mógł być noszony na szyi lub jako zawieszka przy pasie.

Uderzająco podobny układ ikonograficzny odnajdujemy na zabytku odkrytym w 2005 roku przy ul. Vodičkowej w Pradze (datowanym na XIV w.) oraz na skórzanym etui na tablicę przysiąg cechu rzeźników z Wrocławia, wykonanym około połowy XIV w. (zapewne po roku 1335). W obydwu przypadkach uwagę zwraca jeden szczegół: sąsiadujący z lwem czeskim herb w postaci gotyckiej tarczy z orłem, zwieńczony klejnotem w postaci bawolich rogów, należący do księcia opawskiego Mikołaja II z bocznej linii Przemyślidów (1288-1365). Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że ten sam herb znajdował się na prawej stronie futerału z ul. Grodzkiej 52.

Według przekazów historycznych, Mikołaj II, od objęcia księstwa opawskiego w 1318 roku, utrzymywał bliskie kontakty z dworem czeskim, pełniąc rolę zaufanego rycerza najpierw króla Jana, a później Karola IV. Wielokrotnie był wysyłany przez Luksemburgów na misje dyplomatyczne do Polski, Litwy, Niemiec oraz Rzymu. W związku z tym rodzi się pytanie, czy futerał odnaleziony w Krakowie może być śladem poselstwa Karola IV do króla Kazimierza Wielkiego, na przykład z okresu wojny polsko-czeskiej o Śląsk (1345-1348)(?). Idąc tym tropem mógłby on pełnić rolę paszportu dyplomatycznego lub swego rodzaju atrybutu poselskiego. Oczywiście jest to jedynie daleko idąca hipoteza.

Podsumowując, najbliższe analogie do zabytku z ul. Grodzkiej 52 można odnaleźć w średniowiecznych ośrodkach produkcji wyrobów skórzanych w Czechach (Praga) oraz na Śląsku (Nysa) działających w okresie panowania Karola IV Luksemburskiego. Wspomniane analogie, szczególnie widoczne w sposobie przedstawienia herbów, pozwalają datować zabytek na pierwszą połowę XIV w. Jakie było jego rzeczywiste przeznaczenie? Tego zapewne nigdy się nie dowiemy. Niemniej jednak publikowany obiekt pozostaje ciekawym i rzadkim przykładem przybliżającym kulturę rycerską średniowiecznego Krakowa.

                                                                                                                                                                                                                     Bogumił Pilarski