Rusiecka świątynia Gryfitów

Osada w Ruszczy, będąca dziś jednym z krakowskich osiedli, stanowiła we wczesnym średniowieczu centrum małopolskich dóbr, pieczętującego się herbem Gryf, możnego rodu Gryfitów. Z rodziny tej pochodził, między innymi, znany z trzynastowiecznych źródeł pisanych Klemens z Ruszczy, syn Sulisława, wnuk Bartłomieja i prawnuk, swego imiennika, Klemensa.

W średniowieczu i czasach nowożytnych familia Gryfitów wydała wielu oddanych krajowi dostojników książęcych i królewskich. Z niej wywodzili się też Braniccy – panowie na Ruszczy, Branicach i Białymstoku.

Wznoszący się obecnie w Ruszczy (Kraków Nowa Huta), przy ul. Jeziorko 40 gotycki kościół p.w. św. Grzegorza Wielkiego pochodzi z początku XV w. Za jego fundatora uważany jest (pochodzący także z rodu Gryfitów) Wierzbięta z Branic oraz jego małżonka Dorota z Łabędziów.

Zachowane źródła pisane mówią jednak o znacznie wcześniejszej metryce tego obiektu. Już w przekazie z 1224 roku (zamieszczonym w Kodeksie Dyplomatycznym Katedry Krakowskiej), relacjonującym wydarzenia, które miały miejsce w roku 1222, wymieniony został Bernardus de Ruscha capellanus. Pierwsza wzmianka o świątyni w Ruszczy pochodzi natomiast z roku 1299, kiedy w Kodeksie Dyplomatycznym Małopolski odnotowany został rector ecclesie de Ruszcza.

Zarówno wymienione powyżej, pochodzące z XIII wieku przekazy źródłowe, jak i fakt, że dolne partie wieży obecnego kościoła wykonane zostały z wtórnie użytej kostki romańskiej, budziły przez dziesięciolecia żywe zainteresowanie archeologów, badaczy historii architektury i licznych miłośników zabytków. Dodatkową przesłanką, mówiącą o wczesnośredniowiecznych początkach tej budowli, jest widoczny do dziś, w narożniku, pomiędzy północną ścianą wieży i zachodnią ścianą nawy gotyckiego kościoła, ponad dachem drewnianej przybudówki, wykonany z ciosów narożnik budowli, który może być ewentualnie zachowanym in situ narożnikiem zewnętrznym naziemnej części nawy kościoła romańskiego,

Zawilgocenie murów kościoła spowodowało podjęcie (na początku XXI wieku) decyzji wykonania izolacji jego fundamentów oraz instalacji odprowadzającej wody opadowe na zewnątrz wzniesienia, na którym stoi świątynia. Zabytkowy charakter budowli oraz otaczającego ją wielowiekowego cmentarza sprawił, iż przed realizacją prac ziemnych związanych z remontem, konieczne było przeprowadzenie prac archeologiczno – architektonicznych. Badania te wykonane zostały w 2003 roku. W ich efekcie odkryto dwa fragmenty kamienno – ziemnych fundamentów budowli starszej od obecnie stojącego kościoła gotyckiego. Natrafiono na nie w wykopach przylegających od zewnątrz do zachodniej ściany stojącej obecnie świątyni, w narożnikach pomiędzy tą ścianą a północną i południową wieżą kościoła. Relikty te stanowią pozostałości zachodniej ściany nawy, znanego ze źródeł pisanych, kościoła romańskiego. Podczas przeprowadzonych prac odsłonięto również fundamenty stojącego obecnie kościoła. Stwierdzono, że do ich budowy użyte zostały, obok kamienia łamanego, liczne wtórnie wykorzystane ciosy pochodzące z kościoła romańskiego. Ciosy te były, w przeważającej ilości, wapienne, jedynie w kilku przypadkach natrafiono na kostkę wykonaną z piaskowca. Ciosy wapienne miały wysokość od około 8 cm do około 24 cm. Ich długość wynosiła przeciętnie około 28 – 32 cm, tylko pojedyncze egzemplarze były dłuższe (około 40 cm). Ciosy piaskowcowe miały natomiast wymiary około 20 x 20 cm. Mogły one wzmacniać narożniki budowli, podobnie, jak ma to miejsce w przypadku ciosów piaskowcowych wzmacniających narożniki kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha w Krakowie. Odkryte ciosy należały do typu ciosów klinowato zwężających się do wnętrza muru.

Podstawę datowania odkrytego w Ruszczy kościoła romańskiego stanowią obserwacje architektoniczne. Jego hipotetycznie rekonstruowane wymiary (szerokość nawy – około 8 metrów) wskazują na romański kościół pod wezwaniem św. Wojciecha na Rynku w Krakowie jako na budowlę analogiczną. Budowa kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha datowana jest na czasy od trzeciej ćwierci XI wieku po wiek XII. Podobne wymiary ciosów, z których wzniesiony został romański kościół w Ruszczy wykazują również obiekty takie, jak romańska katedra na Wawelu (wznoszona w latach 1090 – 1142) oraz klasztor w Tyńcu (datowany na schyłek XI – początek XII w.).

Nie wiadomo, który z przodków, żyjącego w XIII wieku Klemensa z Ruszczy, był fundatorem romańskiego kościoła w ich podkrakowskich dobrach. Sądzić należy, iż była to osoba znaczna i poważana, skoro zapewne pracował dla niej ten sam warsztat budowlany, którego dziełem była, między innymi, katedra Hermanowska na Wawelu i mury klasztoru w Tyńcu.

Wyniki badań przeprowadzonych w 2003 roku nie pozwoliły natomiast na uściślenie czasu rozbiórki bądź zburzenia odkrytego kościoła romańskiego. Nastąpiło to na pewno przed początkiem XV wieku, kiedy wzniesiono nawę główną i prezbiterium, stojącej do dzisiaj świątyni gotyckiej. Wśród domniemanych powodów zniszczenia starszej świątyni wymienić należy ewentualność pożaru. Niektóre spośród wtórnie użytych w przyziemiu gotyckiej wieży ciosów romańskich noszą bowiem ślady działania ognia. Zakres tych śladów wskazuje natomiast, że powstały jeszcze przed umieszczeniem ich w murze gotyckim.

Ewa Kubica – Kabacińska