W 2020 roku w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w Biskupicach koło Wieliczki odkryty został niezwykły fragment glinianego naczynia z plastycznym wyobrażeniem twarzy ludzkiej. Na przedstawieniu widoczne są oczy, zaznaczone krótkimi liniami rytymi, oraz plastycznie wymodelowany nos. Na skroniach umieszczono dwa guzy przypominające rogi zwierzęce. Ich interpretacja jednak jest niejasna. Być może na misie przedstawiona została głowa mitycznej istoty o cechach ludzkich i atrybutach zwierzęcych. Możliwe jest również, że guzy te są w istocie elementem starannie ułożonej fryzury.
Jest to drugi zabytek w tym typie znany z obszaru Polski, z kręgu tzw. kultur neolitycznych, i pierwszy odkryty w Polsce południowej. Jest to zarazem jedno z najstarszych przedstawień ludzkiej twarzy w Polsce, jako że osada w Biskupicach rozwijała się pod koniec VI tysiąclecia przed Chrystusem. Analizy porównawcze sposobu wykonania poszczególnych elementów plastycznych na naczyniu z Biskupic oraz na równoczasowych tzw. naczyniach twarzowych z Europy środkowej, wskazują, iż to na pograniczu Słowacji i Węgier można znaleźć naczynia z najbardziej zbliżonymi stylistycznie motywami. Wydaje się więc, że obecność tego niezwykle wyjątkowego przedstawienia po północnej stronie Karpat jest świadectwem dalekosiężnych kontaktów społeczności zamieszkującej osadę w Biskupicach. Kontakty te z pewnością oparte były na wymianie handlowej – w okresie istnienia osady w Biskupicach z terenu pogranicza słowacko-węgierskiego importowano m.in. narzędzia wykonane z obsydianu, jak również sam surowiec obsydianowy. Rzecz jasna, nie jest pewne, czy misa z wyobrażeniem twarzy ludzkiej jest importem, czy powstała w warsztacie lokalnego garncarza i jest efektem transferu samej idei, niestety dla nas wciąż zaszyfrowanej.
Osadę w Biskupicach zamieszkiwała osiadła społeczność rolnicza, należąca do ugrupowania, określanego umownie przez archeologów „kulturą ceramiki wstęgowej rytej”. Mieszkańcy osady posiadali umiejętność nie tylko wytwarzania ceramiki, uprawy roli i hodowli zwierząt, ale także budowy tzw. długich domów, o konstrukcji słupowej. W Biskupicach odkryto pozostałości po co najmniej sześciu tego typu założeniach. Fragment tzw. naczynia twarzowego odkryty został w jamie, należącej do jednego z nich. Ponieważ niemal wszystkie wczesnoneolityczne wyobrażenia postaci ludzkich z zachodniej i środkowej Europy znane są jedynie z pojedynczych fragmentów, wydaje się, że tego typu zabytki nie były przypadkowo rozbijane, ale ich destrukcja miała charakter rytualny. Zapewne nigdy nie dowiemy się tego, co stało się z resztą naczynia, ani jaką rolę to przedstawienie odgrywało w życiu mieszkańców osady.
Badania w Biskupicach prowadzone były w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr 2018/30/E/HS3/00867) i realizowanego w Instytucie Botaniki im. W. Szafera PAN („Szukając odpowiedniego miejsca na zamieszkanie: gospodarka roślinna i wzajemne interakcje człowiek-środowisko na początku okresu neolitycznego w Małopolsce”), którego kierownikiem jest dr hab. Magdalena Moskal-del Hoyo. W badaniach wykopaliskowych brali również udział studenci Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod kierunkiem dr. hab. Marka Nowaka.
Marta Korczyńska-Cappenberg
Zdjęcia: Marta Korczyńska-Cappenberg
Model 3D: Marta Korczyńska-Cappenberg, na podstawie skanu 3D (dzięki uprzejmości firmy AM3D.PL)
Szczegółowy opis cech stylistycznych na tle zabytków z przedstawieniami ludzkiej twarzy zawiera artykuł: Korczyńska, M., Kenig, R., Nowak, M., Czekaj-Zastawny, A., Nowak, M., Moskal-del Hoyo, M. (2021). The Linear Pottery culture face vessel from the site Biskupice 18, southern Poland. Sprawozdania Archeologiczne, 73(1). https://doi.org/10.23858/SA/73.2021.1.2596
