Po sznurku do kłębka…

Po sznurku do kłębka…

Puchar gliniany z Książnic Wielkich – czy twórcy kultury ceramiki sznurowej to pierwsi Indoeuropejczycy na ziemiach polskich?

Sznurek

W 2017 roku Muzeum Archeologiczne w Krakowie po blisko stu latach wznowiło badania wykopaliskowe na wielokulturowym stanowisku w Książnicach Wielkich (stan. nr 1). Prace te prowadzone są pod kierunkiem dra Alberta Zastawnego. Pierwsze wykopaliska odbywały się jednak już w latach 20. XX wieku, a prowadził je wówczas dr hab. Józef Żurowski, konserwator zabytków, późniejszy wykładowca archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. To podczas jego badań, w 1924 roku,  natrafiono na nasz obiekt miesiąca – gliniany puchar tzw. kultury ceramiki sznurowej. Został on odkryty jednym z grobów niszowych (obiekt 46/8). Warto nadmienić, że groby kultury ceramiki sznurowej w Książnicach Wielkich datowane są na połowę III tys. p.n.e. (ok. 2500 p.n.e.). Puchar ma wyodrębnioną szyję, zaokrąglony brzusiec, a pod krawędzią wylewu płaski, pionowy guzek. Powierzchnia naczynia, barwy ceglastej z ciemnobrunatnymi plamami, jest wygładzona i błyszcząca. Jedynie w dolnej części pucharu ścianki są chropowate, pokryte tzw. dziobaniem. Górna część naczynia została bogato ozdobiona charakterystycznymi odciskami sznura – przy wylewie pięcioma poziomymi, dookolnymi rzędami, a poniżej pionowym zygzakiem.

Kłębek

Był rok 1956, kiedy litewsko-amerykańska badaczka Marija Gimbutas opublikowała pracę „The Prehistory of Eastern Europe, Part I” – „Prehistorię wschodniej Europy, część I”. Przedstawiła w niej teorię kurhanową – opracowany przez siebie model rozprzestrzeniania się języka praindoeuropejskiego w okresie między V a III tysiącleciem p.n.e. Według niej kolebką (pra-)Indoeuropejczyków były znajdujące się na pograniczu Azji i Europy stepy nadczarnomorskie. Z terenów tych (pra-)Indoeuropejczycy mieli rozprzestrzeniać się w trzech falach, w różnych kierunkach. Przez wiele lat badacze dyskredytowali jednak tę teorię, uznając za bardziej prawdopodobną teorię anatolijską, zaproponowaną przez brytyjskiego archeologa Colina Renfrew. Szukał on korzeni Indoeuropejczyków na terenach Anatolii, tj. wśród pierwszych europejskich rolników. Oparte na analizie archeologicznej twierdzenia Gimbutas znalazły jednak w XXI wieku mocnego sojusznika – genetykę.

Większość Europejczyków „po mieczu” – czyli w linii ojcowskiej – przynależy do dwóch tzw. haplogrup (czyli grup alleli genów podobnych do siebie ze względu na wspólne pochodzenie). Są to haplogrupy R1a (dominująca na wschodzie Europy, ale i na Subkontynencie Indyjskim) oraz R1b (dominująca na zachodzie Europy i częściowo na Kakuazie). Przed wspominanym przez Gimbutas okresem ekspansji, haplogrupy te na obszarze Europy (oczywiście poza ich kolebką, czyli stepowym pograniczem Europy i Azji) praktycznie nie występowały.

W genetyce populacyjnej wyróżnia się obecnie trzy podstawowe grupy współczesnych Europejczyków:

• WHG (Western Hunter-Gatherers) – Zachodnich Łowców-Zbieraczy – rdzennych mieszkańców Europy zachodniej, południowej, północnej i centralnej
• EEF (First European Farmers) – Pierwszych Europejskich Rolników (tych pochodzących z Anatolii)
• Oraz WSH (Western Steppe Herders) – Zachodnich Stepowych Pasterzy – najmłodszej z wymienionych grup, powstałej na stepach jako mieszanka EHG (Wschodnich Łowców-Zbieraczy – nosicieli R1a) oraz CHG (Kaukaskich Łowców-Zbieraczy – nosicieli R1b), a poprzez nie potomków ANE – Ancient North Eurasians – Starożytnych Północnych Eurazjatów z okresu górnego paleolitu z terenów Syberii, od których poza Indoeurpoejczykami wywodzą się także m.in. Rdzenni Amerykanie. Wśród nich to po raz pierwszy zaobserwowano haplogrupę R jeszcze nie podzieloną na mniejsze subklady, jak R1a czy R1b.

Jak się to ma do naszego pucharu? Zachodni łowcy-zbieracze mieszkali na ziemiach polskich od okresu górnego paleolitu. W połowie VI tysiąclecia p.n.e. pojawili się tu także pierwsi rolnicy. Społeczności te koegzystowały ze sobą przez wieki. Dopiero na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. „geny Indoepuropejczyków” przynieśli twórcy kultury ceramiki sznurowej, potocznie zwani „Sznurowcami”. Nazwa ich kultury pochodzi od charakterystycznego zdobienia ceramiki ornamentem sznura, odciskanego głównie na górnych fragmentach naczyń. Nie budowali oni stałych osad, przez co wiedzę o nich czerpiemy głównie z pochówków. Jak wskazuje nazwa „teorii kurhanowej”, grzebali oni zmarłych pod nasypami kurhanów, rzadziej w grobach niszowych bez nasypu kurhanowego. Nie stosowali ciałopalenia. Ich obrządek pogrzebowy podobny był do obrządku starszej, obecnej na stepach (czyli w kolebce WSH) kultury grobów jamowych. To właśnie oni wytworzyli gliniany puchar odkryty przez Żurowskiego w Książnicach Wielkich.

                                                                                                                                                                               aut. Dominik Pęcherek

Literatura

Gimbutas M., 1956, The Prehistory Of Eastern Europe, Part I, Mesolithic Neolithic And Copper Age Cultures In Russia And The Baltic Area. American School Of Prehistoric Research, Bulletin No. 20. Cambridge.

Juras A., et alli, 2018, Mitochondrial genomes reveal an east to west cline of steppe ancestry in Corded Ware populations. Scientific Reports. Nature Research.   8 (11603): 11603.

Lazaridis I., et alli, 2022, The genetic history of the Southern Arc: A bridge between West Asia and Europe. Science. 377 (6609): eabm4247.

Mathieson I., et alli, 2015. Genome-wide patterns of selection in 230 ancient Eurasians. Nature. 528 (7583): 499–503.

Papac L., et alli, 2021, Dynamic changes in genomic and social structures in third millennium BCE central Europe. Science Advances. 7 (35): eabi6941.

Raghavan M., et alli, 2014, Upper Palaeolithic Siberian genome reveals dual ancestry of Native Americans”. Nature. 505 (7481), 87–91.

Renfrew C., 1999, Time depth, convergence theory, and innovation in Proto-Indo-European: ‚Old Europe’ as a PIE linguistic area, Journal of Indo-European Studies, 27 (3–4): 257–293.

Zastawny A., Brzeska-Zastawna A., 2020, Return to Książnice Wielkie near Kraków, Sprawozdania Archeologiczne, 72, 1, 277–312.

Żurowski J., 1923, Odkrycie siedziby ludzkiej i grobów z czasów przedhistorycznych w powiecie pińczowskim, Głos Pińczowski, Dwutygodnik Oświatowo-Społeczny, 2, 1–3.