Po raz pierwszy na Polu Marsowym. Muzealne zabytki na Powszechnej Wystawie w Paryżu w 1878 roku
Zabytki gromadzone w Muzeum Archeologicznym Akademii Umiejętności (dziś Muzeum Archeologiczne w Krakowie) kilkakrotnie prezentowane były na wystawach międzynarodowych. Pokazywano je podczas wielkich kongresów antropologii i prehistorii – w Budapeszcie (1876 r.), Lizbonie (1880 r.), a także w Madrycie, podczas wystawy poświęconej 400-leciu odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1892 r.). W 1878 roku Akademia Umiejętności w Krakowie postanowiła pochwalić się nimi także na Wystawie Powszechnej w Paryżu.
Idea tak popularnych w XIX wieku wystaw pojawiła się pod koniec XVIII stuleciu we Francji. Pierwsza publiczna ekspozycja miała miejsce podczas Rewolucji Francuskiej – w 1798 roku w Paryżu. Przez następne pół wieku, do roku 1849, wydarzenia te miały charakter krajowy. Pierwsza wystawa o międzynarodowym zasięgu odbyła się natomiast w 1851 roku w Londynie. Wraz z przyspieszeniem rewolucji przemysłowej i wzrostem znaczenia wolnego handlu, wydarzenia te nabrały powszechnego, międzynarodowego charakteru. Celem ich było bowiem prezentowanie osiągnięć przemysłu – nowatorskich wyników pracy wynalazców, konstruktorów, architektów. Chwalono się maszynami wykorzystywanymi w kopalniach, zakładach przemysłu włókienniczego i wszelkiego rodzaju fabrykach. Wydarzenia te były ucieleśnieniem idei rozwoju i postępu.
Powszechna wystawa w Paryżu w 1878 roku miała – w zamyśle jej organizatorów – zademonstrować światu wyjście Francji z kryzysu, w jakim znalazła się po przegranej wojnie z Prusami z lat 1870–1871. Zlokalizowana na Polu Marsowym, na Quai d’Orsay i placu Inwalidów, ekspozycja trwała od maja do listopada. Swoje osiągnięcia prezentowało na niej aż 36 państw (kolonie francuskie jako państwa, kolonie brytyjskie jako część Imperium Brytyjskiego. Królestwo Prus brało udział nieoficjalnie). Zwiedziło ją ponad 16 milionów osób.
Podobnie jak na poprzednich wystawach, także w 1878 roku w Paryżu pokazano publiczności najnowsze wynalazki i zdobycze techniki, miedzy innymi fonograf i mikrofon. Na zwiedzających czekały liczne i różnorodne atrakcje – chociażby takie, jak lot balonem. Główną atrakcją był wybudowany specjalnie na ten cel, oparty na konstrukcji żeliwnej wypełnionej cegłami, pałac Trocadéro. Zaprojektowano też specjalną Ulicę Narodów, przy której każde państwo miało swój pawilon i fragment fasady. Wkrótce po zamknięciu wystawy budowle wchodzące w jej skład, w tym wspaniały pałac Trocadéro (choć ten później, bo w 1937 r.), zostały – zgodnie z założeniami – rozebrane.
Obok osiągnięć techniki i nowych dzieł sztuki na wystawie pokazywano też wytwory z zamierzchłych czasów. Zabytki archeologiczne (ale i etnograficzne) obrazowały wcześniejsze etapy rozwoju ludzkości. Ekspozycje takie udostępniane były już podczas wystawy paryskiej w 1867 roku. W styczniu 1877 roku archeolog i antropolog Gabriel de Mortillet (1821–1898) zachęcił Towarzystwo Antropologiczne w Paryżu (Société d’anthropologie de Paris) do zorganizowania podczas wystawy powszechnej ekspozycji poświęconej naukom antropologicznym (w tym czasie w ich skład wchodziły – obok antropologii fizycznej – także archeologia prehistoryczna i etnologia). Członkowie Towarzystwa przystali na ten pomysł, licząc na współpracę w realizacji tego przedsięwzięcia z towarzystwami naukowymi w Berlinie, Krakowie, Florencji, Hawanie, Madrycie, Manchesterze, Moskwie i Wiedniu. Powołano komitet organizacyjny wystawy. Jego przewodniczącym został zoolog i antropolog Jean Louis Armand de Quatrefages de Bréau (1810–1892), wiceprzewodniczącymi – historyk Henri Martin (1810–1883) oraz chirurg i antropolog Paul Broca (1824–1880). Sekretarzem generalnym był sam Mortillet. Przewodniczący komitetu wystawy, de Quatrefages, skierował do różnych instytucji zajmujących się badaniami antropologicznymi, archeologicznymi i etnograficznymi, zaproszenia do wzięcia udziału w wystawie. Zaproszenie takie otrzymała – i zaakceptowała – także Akademia Umiejętności w Krakowie, w strukturach której znajdowało się Muzeum Archeologiczne.
„Wystawa antropologiczna” mieściła się w osobnym pawilonie na Polu Marsowym, a swoje zbiory prezentowały na niej liczne instytucje i osoby prywatne z kilku państw. Z Galicji okazy ze swoich kolekcji nadesłały trzy instytucje – Akademia Umiejętności w Krakowie, Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich we Lwowie oraz Muzeum Techniczno-Przemysłowe w Krakowie. Oczywiście nie były to jedyne polskie zbiory archeologiczne i etnograficzne. Zabytki eksponowało w Paryżu także Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Muzeum Polskie w Raperswilu, a także prywatni kolekcjonerzy.
Akademia Umiejętności wysłała zabytki archeologiczne oraz ich fotografie, a także obiekty antropologiczne (6 czaszek odkrytych w pradziejowych pochówkach) znajdujące się w inwentarzu Muzeum Archeologicznego. Pokazała też obiekty etnograficzne – 60 pisanek, włosy ludności polskiej, ukraińskiej i żydowskiej z terenu Galicji, a także album z fotografiami „typów ludności podolskiej”. Zaprezentowano ponadto wydawnictwa – między innymi publikacje Oskara Kolberga czy album krakowskiej Wystawy Starożytności z 1858/9 roku, autorstwa Karola Beyera. Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich we Lwowie zaprezentowało głównie obiekty etnograficzne – wyroby rzemiosła ludowego, stroje ludowe, pisanki. Jak napisano w katalogu wystawy – miały one ukazać zdumiewające analogie między wytwórczością z czasów prehistorycznych i współczesnych. Muzeum Techniczno-Przemysłowe w Krakowie pokazało natomiast głównie zabytki archeologiczne wykonane z różnych surowców – kamienia, krzemienia, brązu i miedzi, odkryte na terenach Galicji zachodniej, Królestwa Polskiego, a także na ziemiach ukraińskich – Podolu i Wołyniu. Udostępniło także ukraińskie hafty ludowe.
Wyborem przedmiotów z Muzeum Archeologicznego Akademii Umiejętności na wystawę paryską zajął się antropolog, sekretarz Komisji Antropologicznej AU, prof. Izydor Kopernicki (1825–1891). Zaproponował on, by do Paryża wysłać: rysunki naczyń i zabytków wykonanych z brązu; typowe dla ziem polskich zabytki archeologiczne; album fotograficzny Karola Beyera z Wystawy Starożytności z 1858/9 roku oraz mapy archeologiczne. Ostatecznie z przechowywanych w Muzeum artefaktów wybrano znaleziska z Kwaczały, pow. chrzanowski, przedmioty odkryte w kurhanach z Podola, „ceramikę podolską z malowaniami na skorupach”, a więc naczynia kultury trypolskiej; oraz zabytki z Pokucia. Oprócz znalezisk z Kwaczały, wszystkie prezentowane przedmioty pochodziły z terenów ukraińskich. Krakowscy archeolodzy prowadzili bowiem w tym czasie badania głównie na terenie wschodniej Galicji, uważając te tereny za wyjątkowo bogate w znaleziska pradziejowe.
Część zabytków przytwierdzono do kartonów. Części obawiano się jednak wysłać w daleką drogę i postanowiono przygotować tablice z ich fotografiami. Zbiór takich tablic miał objąć 150 zabytków i Kopernicki postulował jego późniejsze opublikowanie, jako swego rodzaju katalogu muzealnych zbiorów – byłby to „pierwszy zeszyt publikacji z okazów muzeum Akademii”. Katalog ten miał być opatrzony tekstem w językach francuskim i polskim i miał był przeznaczony na sprzedaż lub wymianę z innymi instytucjami naukowymi. Wniosek Kopernickiego został przez Komisję przyjęty, ale – jak pokazał czas – niestety nie udało się go zrealizować. W Muzeum Archeologicznym w Krakowie zachowało się natomiast kilka przygotowanych wówczas tablic. Są one tematem przewodnim obecnego Zabytku Miesiąca.
Marzena Woźny
