Pojawienie się wyrobów z kości, w postaci grotów, czy przedmiotów ozdobnych oraz biżuterii ponad 40 tysięcy lat temu w Europie wiązane jest z przybyciem kolejnych fal ludzi współczesnych. Neandertalczycy, którzy zamieszkiwali kontynent wcześniej i przez pewien czas dzielili z nimi jego przestrzeń, tylko sporadycznie wykorzystywali kość do wytwarzania narzędzi lub ozdób. Materiał ten nie odgrywał istotnej roli w ich codziennym życiu.
Prezentowany zabytek został odnaleziony w Jaskini Mamutowej w Wierzchowiu podczas jednych z pierwszych badań jaskiniowych na ziemiach polskich, prowadzonych w 1873 roku i w latach późniejszych przez Jana Zawiszę – warszawskiego prehistoryka, zasłużonego popularyzatora polskiej nauki i niegdyś właściciela Ojcowa. Płytka stanowi część jednej z najstarszych i najcenniejszych kolekcji paleolitycznej sztuki w Polsce pochodzącej z tego właśnie stanowiska. W tym samym miejscu odkryto także charakterystyczne ostrza kościane, zawieszki z kości i zębów zwierząt oraz inne, nierzadko zagadkowe przedmioty.
Opisywany zabytek nie ma jednoznacznego odpowiednika wśród znanych znalezisk, dlatego określany jest po prostu jako „płytka”. Wykonano go z ciosu mamuta. Przedmiot ma wymiary 4,3 na 2 cm, a grubość użytej kości wynosi około 0,2 cm. Jego powierzchnię pokrywa szereg drobnych, starannie nawierconych dołków, tworzących gęsty, niemal geometryczny wzór. Dodatkowo wykonano dwa większe otwory. Trzy boki zostały wtórnie zeszlifowane, o czym świadczą ślady przerwanych dołków, a jeden z boków uległ niewielkiemu uszkodzeniu. W zagłębieniach widoczna jest czerwonawa substancja mineralna, której charakter nie został dotąd ustalony. Niewykluczone, że jest to pozostałość barwnika użytego do podkreślenia ornamentu.
Dokładne datowanie artefaktu jest niemożliwe ze względu na metodykę badań stosowaną w XIX wieku, która uniemożliwia przypisanie przedmiotu do konkretnej warstwy osadniczej. Najbardziej prawdopodobne jest jego łączenie z osadnictwem kultury oryniackiej, datowanym metodą radiowęglową w Jaskini Mamutowej na około 37–35 tys. lat p.n.e. Alternatywnie płytkę można wiązać z późniejszą kulturą grawecką, której ślady są obecne w jaskini, choć nie towarzyszą im daty radiowęglowe; osadnictwo to można szacować na około 28 tys. lat p.n.e.
Funkcja przedmiotu również nie jest znana. Ze względu na niewielkie wymiary i delikatną budowę można wykluczyć, że był to element narzędzia. Bogaty ornament, możliwa obecność barwnika oraz wykonane otwory sugerują raczej zastosowanie nieutylitarne, zapewne ozdobne. W takim ujęciu płytkę można uznać za rodzaj aplikacji. Już jej odkrywca, Jan Zawisza, interpretował zabytek jako „amulet” przeznaczony do zawieszania.
Opracowanie merytoryczne: Damian Stefański
Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk
Ryc. 1. Jaskinia Mamutowa — widok z wnętrza jaskini. (fot. J. Łapanowski)
Ryc. 2. Wejście i plan Jaskini Mamutowej z zaznaczeniem lokalizacji znalezisk. (Zawisza 1974)
Ryc. 3. Ilustracja „płytki” z publikacji Jana Zawiszy, przedstawiona wraz z innymi zabytkami. (Zawisza 1979)
Ryc. 4. Zdjęcia płytki kościanej wykonane przy użyciu różnego oświetlenia. (fot. A. Susuł, D. Stefański)
Ryc. 5. Trójwymiarowy model płytki oraz jej schematyczny przerys. (oprac. D. Stefański)
Ryc. 6. Trójwymiarowy model zabytku, detal z widocznymi śladami wiercenia (oprac. D. Stefański)
Bibliografia:
Kowalski S. 1967 Wstępne wyniki badań archeologicznych w jaskini Mamutowej prowadzonych w latach 1957-1964, Materiały Archeologiczne 8, 47–60.
2006 Uwagi o osadnictwie paleolitycznym w Jaskini Ciemnej i Mamutowej w świetle badań z lat 1957 – 1974. [w] J. Partyka, J. Lech (red.) Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, Ojców, 335–354.
Wojtal P. 2007 Zooarchaeological studies of the late Pleistocene sites in Poland, Kraków.
Zawisza J. 1874 Jaskinia Mamuta w Dolinie Wierszchowskiej w okolicy Ojcowa i Krakowa położona, Wiadomości Archeologiczne 2, 5–16.
1879 Poszukiwania archeologiczne w Polsce: 1877, 1878 i 1879, Warszawa.