Nóż widmo. Pozostałości z produkcji środkowopaleolitycznego noża krzemiennego z jaskini Ciemnej

Termin „składanka” w kontekście badań archeologicznych nad wyrobami krzemiennymi odnosi się do procesu rekonstruowania artefaktów, który polega na łączeniu odłupków powstałych w wyniku produkcji lub użytkowania wyrobów. Takie pracochłonne działanie pozwala archeologom na dokładniejsze zrozumienie technologii wytwórczych, jakie stosowano dawniej. Dostarcza informacji o etapach produkcji narzędzi, kątach uderzeń i sile stosowanej podczas łupania krzemienia, a także wskazuje na rodzaj wykorzystywanych tłuków – twardych (kamiennych) lub miękkich (z poroża lub drewna).

Dzięki badaniom składanek możliwe jest również scharakteryzowanie dawnych wyrobów krzemiennych pod względem ich funkcjonalności, umiejętności konkretnych wytwórców oraz różnic w zastosowanych technikach wytwarzania. Pozwala to lepiej zrozumieć, w jaki sposób ludzie wykorzystywali krzemienne narzędzia w codziennym życiu oraz jakie znaczenie miały one w ich kulturze i technologii. Składanki dostarczają także cennych informacji na temat organizacji pracy i zajmowanej przestrzeni: na przykład, odkrycie dopasowanych odłupków różnego typu rozproszonych po stanowisku może wskazywać na obszary przeznaczone do wykonywania różnych zadań. Tego rodzaju obszary określamy mianem stref, które mogą być podzielone na: produkcyjne i utylizacyjne. Składanki pomagają odróżnić artefakty pozostawione in situ (czyli w miejscu ich pierwotnego depozytu) od tych, które zostały przetransportowane przez działanie sił naturalnych jak np. woda lub w wyniku działalności człowieka. Jeśli dopasowane fragmenty są odnajdywane w znacznej odległości od siebie, może to sugerować, że przestrzeń stanowiska archeologicznego mogła zostać zakłócona już po wytworzeniu wyrobów.

Składanki stanowią zatem cenne źródło informacji na temat wiedzy i umiejętności rzemieślniczych dawnych społeczności oraz historii miejsca, w którym te społeczności przebywały.

Odkryta w Jaskini Ciemnej koło Ojcowa składanka to pozostałość po produkcji noża krzemiennego, tzw. prądnika, wykonanego przez człowieka neandertalskiego. Składankę można datować na około 50-60 tysięcy lat p.n.e. Wykonany nóż nigdy nie został odnaleziony, jednak jego kształt można zrekonstruować tworząc odlew w wewnętrznej przestrzeni składanki, poprzez wykorzystanie jej jako formy lub za pomocą metod cyfrowych, takich jak skanowanie 3D. Analiza składanki wskazuje, że człowiek neandertalski używał twardego tłuka precyzyjnie formując ostrą krawędź noża oraz tępe zakończenie, służące jako uchwyt. Wszystkie elementy składanki zostały odkryte na niewielkim obszarze o powierzchni około 2 m² co sugeruje, że nóż został wykonany w jednym miejscu, prawdopodobnie przez siedzącego na ziemi wytwórcę.

Migal W., Urbanowski M. 2006 Prądnik knives reused Experimental approach [w:] The Stone – Techniques and Technologies, (red). J.M. Burdukiewicz, T. Płonka, A. Wiśniewski, Wrocław, p. 73–89.