Norycko-panońska zapinka z Krakowa Mogiły

Początek napływu importów rzymskich na tereny Barbaricum, położone na północ od Dunaju, rozpoczął się w I wieku p.n.e. Jako pierwsze trafiają tu brązowe naczynia produkowane w Italii oraz na terenie prowincji rzymskiej Recji. W ostatnich dziesięcioleciach p.n.e. i na początku n.e. na tereny Małopolski docierają wczesne zapinki z warsztatów prowincji rzymskich – Noricum i Pannonii. Zapinki, zwane też fibulami, służyły do spinania szat. Jedna z nich została odkryta na stanowisku 1 w Krakowie Mogile. Badania archeologiczne, wyprzedzające budowę Szpitala im. Stefana Żeromskiego, dostarczyły serii spektakularnych zabytków, które świadczą o wysokiej randze tej osady na mapie osadnictwa sprzed n.e. i początków n.e. Odkryte tu foremki do wybijania staterów celtyckich świadczą  o tym, że miał tu swoją siedzibę przedstawiciel miejscowej elity. Na stanowisku tym rozpoznano ślady rozległej i bogatej osady ludności celtyckiej i przeworskiej oraz późniejszej, wczesnośredniowiecznej.

            Norycko-panońska zapinka pochodzi z wypełniska chaty, oznaczonej jako skupisko 117. Zdobiona jest dwoma masywnymi, taśmowatymi w przekroju skrzydełkami oraz misternie wykonanym ornamentem, wybijanym prawdopodobnie puncą z dwóch stron kabłąka. Jest niekompletna, brakuje jej igły i pochewki. Obecna jej długość wynosi 5 cm. Jako pierwszy fibule norycko-panońskie opisał i sklasyfikował J. Garbsch w 1965 roku. Egzemplarz z Krakowa Mogiły  można zaliczyć do wariantu Almgren 238a. Zróżnicowanie omawianych fibul zauważył również S. Demetz, który wyróżnił kolejne warianty. Zapinkę z Krakowa Mogiły zaklasyfikował do wariantu Almgren 238b1, czyli form o bardziej masywnych, szerszych i dłuższych skrzydełkach oraz masywnych główkach.

            Zapinki ze skrzydełkami uznaje się za jedne z typowych elementów stroju kobiecego na terenie prowincji norycko-panońskich. Noszone były parami, na ramionach, co pokazują m.in. płaskorzeźby na rzymskich stellach nagrobnych z I. i II. wieku n.e. Największe egzemplarze takich fibul osiągają długość do 20 cm.

            Starsze typologicznie zapinki ze skrzydełkami, do których zalicza się egzemplarz z Mogiły, występowały głównie we wschodniej części Alp, ale również na terenach położonych na północ i wschód od terenu Noricum. Wczesne egzemplarze tych fibul występują w strefie objętej osadnictwem późnoceltyckim w Czechach, na Morawach i na Słowacji, a także w Małopolsce (omawiana zapinka z  Krakowa Mogiły i kolejna z Krakowa Pleszowa). Prawdopodobnie zapinki te występują na osadach, pełniących rolę centralnych ośrodków wymiany, położonych wzdłuż głównych szlaków z południa ku wybrzeżom Bałtyku. Może za tym przemawiać odkrycie zapinek tego typu w okolicach Krakowa, a jedna z nich odkryta była na osadzie, gdzie znaleziono dużą ilość nieobrobionego surowca bursztynowego.

            Prototypy zapinek ze skrzydełkami pojawiły się około połowy I w. p.n.e. Okres najczęstszego występowania w pełni ukształtowanych fibul ze skrzydełkami przypada na lata 30-20 p.n.e. Okazy zbliżone do zapinki z Krakowa Mogiły pojawiły się ok. 15/10 r. p.n.e i były używane jeszcze na początku n.e.

                                                                                                                                                                                             Małgorzata Byrska-Fudali