Naczynie obrzędowe z Krakowa Pleszowa

Nowohucki Oddział Muzeum Archeologicznego w Krakowie już od pierwszej połowy lat pięćdziesiątych prowadził badania wykopaliskowe w Pleszowie. W roku 1976 był to dwudziesty czwarty sezon badań w tym miejscu (ryc. 1). Wykopy, zlokalizowane na skraju terasy nadzalewowej, przez wiele lat dostarczały ogromną ilość materiałów zabytkowych z różnych epok. Odkryto między innymi relikty pradawnych osad oraz groby ich mieszkańców. Gdy więc natrafiono na kolejne pochówki z okresu neolitu (młodszej epoki kamienia), nie wywołało to zaskoczenia wśród badaczy. Jednak jeden z nich wydawał się inny od pozostałych. Grób ten, wraz z wyposażeniem oznaczono jako obiekt 1325. Na podstawie złożonych w nim zabytków wydatowano go na okres neolitu, a dokładnie jako należącego do grupy pleszowsko-modlnickiej kultury lendzielskiej (przełom V i IV tys. p.n.e.). Wykonano odpowiednią dokumentację, zaś kości zabrano do dalszych badań gabinetowych. Analiza antropologiczna wykazała, że mamy do czynienia z pochówkiem mężczyzny. Szkielet został odkryty na głębokości 155 cm, pod powierzchnią ziemi, w jamie grobowej o wymiarach 140×70 cm. Zmarły leżał w pozycji skurczonej, na lewym boku (ryc. 2). Obie dłonie miał ułożone w okolicach żuchwy. Głowa spoczywała na odwróconej glinianej misie na pustej nóżce. Lewa dłoń oparta była na kolejnym podobnym naczyniu. Na wysokości pasa położono amforkę lub też zmarły miał ją przytroczoną (ryc. 3). Obok niej znajdowało się czworoboczne naczynie o utrąconych nóżkach, nazywane przez badaczy dziejów „ołtarzykiem” oraz wiór krzemienny (półprodukt do wyrobu narzędzia). Przy kolanach położono siekierkę kamienną i narzędzie krzemienne (tzw. drapacz) bez śladów użytkowania. Sensacyjnego odkrycia dokonano jednak pod mikroskopem. Okazało się, że na misach na pustej nóżce oraz bokach „ołtarzyka” znaleziono ślady ochry, czyli zwietrzeliny skalnej lub gleby z dużą zawartością żelaza. Ma ona z reguły barwę od żółtej do brązowej. Podgrzana natomiast do temperatury powyżej 200°C nabiera barwy czerwonej z różnymi odcieniami. Wydaje się, że ciało zmarłego mogło być posypane ochrą. Zwyczaj taki praktykowany był od czasów człowieka neandertalskiego oraz w wielu kulturach neolitycznych (także na ziemiach polskich). Przez niektórych badaczy jest rozumiany jako powrót do życia po śmierci. Ochrą niekiedy pokrywano ciała tancerzy podczas obrzędów oraz malowano naczynia.

Wyjątkowym elementem w wyposażeniu zmarłego było, niezachowane w całości, czworoboczne naczynie (ryc. 4). Wymiary boków wynoszą od 11 do 12,5 cm (11, 11,5, 11,5, 12,5 cm). Niecka na górze zbliżona jest do czworoboku z zaokrąglonymi rogami (10×10 cm), o głębokości ok. 4,5 cm. Zachowana wysokość to 6,5 cm. Naczynie nawiązuje do ołtarzyków wykonanych z gliny mających szerokie analogie kulturowe. Znajdowane są licznie na Bałkanach, Węgrzech i Słowacji (ryc. 5). Nie wszystkie posiadają czworoboczny kształt. Część z nich ma jedynie trzy nóżki. Nazwa „ołtarzyki” przylgnęła do nich na podstawie, podobnych pod względem kształtu i funkcji, znalezisk z Krety. Niektórzy odkrywcy nazywają je także podstawkami pod jedzenie. Na terenie Bułgarii interpretowane są też jako lampki, a ich miskowate zagłębienie to miejsce, w którym paliła się jakaś substancja (prawdopodobnie tłuszcz). W Pleszowie i na innych stanowiskach nowohuckich znaleziono wiele fragmentów takich przedmiotów. Były wśród nich zarówno nóżki jak i fragmenty miskowatej góry. Ludność, której przedstawicielem był mężczyzna z grobu 1325, miała w swoim inwentarzu, odkrytym na pobliskiej osadzie, także liczne figurki ludzkie (osób dorosłych) wykonane z gliny, zachowane we fragmentach. Prawdopodobnie mógł istnieć wówczas jakiś kult, którego części duchowej nie poznamy nigdy, a po którym pozostały materialne znaki w postaci przedmiotów grobowych obsypanych ochrą i połamane figurki.

Odkryty w Pleszowie grób z „ołtarzykiem” ma ogromne znaczenie dla poznania wierzeń naszych poprzedników. Spoczywać w nim mogła osoba o ważnej pozycji społecznej. Jest to jeden z niewielu grobów z okresu neolitu na terenie Polski, gdzie wyposażenie i zmarły obsypany został czerwonym barwnikiem, ochrą.