Naczynie kultury pilińskiej ze stanowiska Chełm, pow. Bochnia, woj. małopolskie

W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku, ks. J. Motyka (proboszcz parafii w Łężkowicach, znany kolekcjoner i pasjonat archeologii) przekazał do Muzeum Archeologicznego w Krakowie małe naczynie ze spalonymi kośćmi ludzkimi. Miało ono pochodzić ze stanowiska Chełm – Grodzisko, pow. Bochnia.

Miejscowość Chełm (o metryce XII-wiecznej) jest położone na granicy dwóch mezoregionów: Podgórza Bocheńskiego (wchodzącego w skład Kotliny Sandomierskiej) i Pogórza Wiśnickiego (będącego częścią Pogórza Zachodniobeskidzkiego) (Kondracki 1988, s. 250, 396-398, 407-408). Na jednym ze wzgórz, będącym lokalną kulminacją, zlokalizowane jest grodzisko, którego plateau obejmuje obszar około 4,5 – 5 ha. Stoki wzniesienia na którym zlokalizowane jest stanowisko poprzecinane są licznymi terasami opadającymi stromo w kierunku rzeki Raby, która otacza wzgórze z trzech stron tworząc w tym miejscu liczne zakola (Ryc. 1, Fot. 1-3).

Wymienione powyżej czynniki naturalne zdeterminowały obronny charakter stanowiska,         a dogodne warunki dla osadnictwa (żyzne gleby oraz przepływająca w pobliżu rzeka) spowodowały, że miejsce to było użytkowane od początków młodszej epoki kamienia. Duże nagromadzenie śladów działalności człowieka na tym stanowisku od dawna wzbudzało zainteresowanie badaczy. Już w 1880 roku hrabia A. H. Kirkor zwiedził to miejsce w czasie swojej wycieczki archeologicznej zwracając uwagę na obecność dużej liczby artefaktów pradziejowych (Kirkor 1881, s. 15). W późniejszych latach stanowisko 1 w Chełmie było wielokrotnie celem ekspedycji archeologicznych. Ostatnią, przeprowadzoną w 1991 roku, akcją związaną z badaniami na obszarze stanowiska była prospekcja terenowa w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski.

Rezultatem podjętych na przestrzeni ponad stu lat, różnorodnych badań na stanowisku           1 w Chełmie było stwierdzenie obecności śladów bogatego osadnictwa od neolitu po czasy nowożytne. Jednak do tej pory wśród materiału zabytkowego pozyskanego w trakcie długoletnich kampanii archeologicznych, nie natrafiono na zabytki, które odpowiadałyby chronologicznie wczesnej epoce brązu. Tym samym przedstawiane naczynie jest pierwszym, które należy łączyć z tym przedziałem pradziejowym na wzmiankowanym stanowisku archeologicznym.

Naczynie (Fot. 4-7).

Jest to kubek (lekko uszkodzony) o cylindrycznej, wysokiej, lekko podkreślonej szyjce z kołnierzowatym, profilowanym, wychylonym na zewnątrz wylewem. Brak ucha, które łączyło wylew z brzuścem w miejscu jego największej wydętości. W rzucie poziomym naczynie ma kształt wieloboczny, który nadają mu trzy małe guzy rozmieszczone między krótkimi (o dł. 2,3-2,5 cm) dosyć szerokimi (0,4 cm), płytkimi, ułożonymi lekko ukośnie kanelurami. Opisany wątek ornamentacyjny pokrywa cały obwód naczynia. Naczynie jest starannie wykonane, cienkościenne, bardzo dobrze wypalone; posiada niewyodrębnione, małe dno. Ścianki naczynia mają kolor: z zewnątrz – brązowy, wewnątrz – szarobrązowy. Przy przygotowywaniu masy ceramicznej zastosowano domieszkę drobnoziarnistego piasku i miki. Wymiary: wys. – 8,1 cm; śr. zew. wylewu – ok. 8,8 cm (ze względu na brak fragmentu wylewu wymiar ten jest podany w przybliżeniu); śr. wew. wylewu – ok. 7 (por. uwaga wyżej); śr. dna – 3,7 cm; śr. brzuśca – 10,7 cm.

Wewnątrz kubka znajdowały się przepalone kości ludzkie: 1 fr. żebra i kilka fr. trzonów kości długich. Ze względu na zły stan zachowania materiału kostnego, nie udało się precyzyjnie określić wieku i płci zmarłego (ustalono jedynie przybliżony wiek osobnika – dorosły powyżej 20 lat). Z uwagi na swoją zawartość, naczynie znalezione na grodzisku można nazwać popielnicą (choć istnieje oczywiście prawdopodobieństwo, że przepalone kości ludzkie zostały wtórnie zsypane do naczynia przez znalazcę lub ofiarodawcę).

Początkowo naczynie z Chełma łączone było z kulturą łużycką i datowane ogólnie na epokę brązu. Jednak cechy takie jak: szerokie, krótkie kanelury przeplatane małymi guzkami na największej wydętości brzuśca; wysoka szyja o kołnierzowatym, profilowanym wylewie oraz sposób wykonania powierzchni pozwalają na stwierdzenie, iż opisane wyżej naczynie należy łączyć z kręgiem kultur zakarpackich, a ściślej z kulturą pilińską, która swoim zasięgiem obejmowała północno-wschodnie Węgry oraz południowo-wschodnią i środkową Słowację. Właśnie z obszaru występowania tej jednostki kulturowej pochodzi liczna seria zabytków będących analogiami dla popielnicy (?) z grodziska w Chełmie. Należy zaznaczyć, że na cmentarzyskach wspomnianej kultury za popielnice służyły zwykle duże naczynia w typie amfor. Małe formy, np. kubki, stosowano jako przystawki. Jednakże sporadycznie i one były wykorzystywane jako popielnice.

Zabytek z grodziska w Chełmie ma wiele analogii w naczyniach kultury pilińskiej zarówno w materiale osadowym jak i grobowym. Wydaje się, że popielnicę z Chełma należy zaliczyć do grupy E VI, kubków ostroprofilowanych z rozbudowaną ornamentyką powierzchni zewnętrznej (klasyfikacja wg Furmánek 1977, s. 312, Abb. 8). Według tego autora formy charakteryzujące się wspomnianymi cechami przypadają na schyłkową fazę tej kultury na obszarze Słowacji, czyli na lata około 1250-1200 p.n.e. 

Z terenu Polski znamy tylko kilka stanowisk z materiałem łączonym z kulturą pilińską. Ślady osadnictwa tej kultury wiążą się ściśle z dolinami dużych rzek (San, Wisłoka, Dunajec, Raba). Można z tego faktu wnioskować, że przedstawiciele ludności tej jednostki kulturowej preferowali właśnie taki, dogodny dla transportu, komunikacji, model osadnictwa (świadczy o tym zamieszkiwanie przez ludność tej kultury osad w Zawadzie Lanckorońskiej i Maszkowicach oraz użytkowanie przez nich cmentarzysk w Chełmcu i Chełmie).

Niewątpliwie duży wpływ na obraz kultury pilińskiej w naszym kraju ma dosyć słaba znajomość materiału zabytkowego, który można by jej przypisywać (za przykład niech posłuży choćby mylne określenie chronologii i przynależności kulturowej kubeczka z Chełma). Należy mieć nadzieję, że corocznie powiększająca się baza źródłowa pomoże w kształtowaniu się wizerunku tej kultury na naszych ziemiach.

Tomasz Rodak