Jednym z przełomowych momentów w pradziejach Europy środkowej było przejście z życia we wspólnotach bez zróżnicowania społecznego, do życia w grupach kontrolowanych przez elity. „Arystokracje” rodowe i kasty wojowników liderowały swoim społecznościom, mając ogromny wpływ na oblicze cywilizacyjne wielu obszarów. Archeologicznym śladem tych przemian jest m.in. pojawienie się przedmiotów wykonanych z miedzi – sztyletów, czekanów i biżuterii podkreślających prestiż i status ich właścicieli. W Małopolsce zachodniej tego rodzaju wyroby odkrywane są jako wyposażenie grobów oraz znaleziska luźne. Można je datować na pierwszą połowę 4 tysiąclecia przed Chrystusem.
Znakomitym przykładem pierwszych wyrobów z miedzi, znanych z terenów Małopolski, jest sztylet z Woli Luborzyckiej, miejscowości położonej 20 km na północny-wschód od Krakowa. Odkryto go w 1931 r. podczas wykopalisk prowadzonych przez Tadeusza Reymana (wówczas obszar badań należał do wsi Goszyce). Archeolodzy przebadali 3 groby. W jednym z nich (grób nr 1), w prostokątnej komorze otoczonej kamiennymi płytami, zachował się fragment szkieletu ludzkiego (czaszka), naczynie gliniane oraz miedziany sztylet.
Sztylet przetrwał w bardzo dobrym stanie. Mierzy 17,0 cm długości i 5, 4 cm szerokości, przy grubości zaledwie 0,3 cm i wadze 69,3 g. Posiada długie, trójkątne ostrze o wklęsłych krawędziach, z żeberkiem na obydwu powierzchniach, przebiegającym przez środek przedmiotu na całej jego długości. Najszerszą część tworzy łukowaty uchwyt do przymocowania rękojeści (drewnianej lub kościanej) z 2 otworami na nity. Powierzchnie zewnętrzne sztyletu pokryte są zielonkawą patyną. Przy ostrzu, w miejscu pobrania próbki do badań chemicznych, widoczny jest fragment z oryginalną, złotawą barwą zabytku.
Pochówek z Woli Luborzyckiej łączyć można z ludnością neolitycznej kultury pucharów lejkowatych i datować na okres 3900-3700 lat przed Chrystusem. Obstawa kamienna komory grobowej wskazuje, że mógł być to pochówek w typie megalitycznym, należącym być może do większego cmentarzyska. Sztylety miedziane są cennymi i rzadkimi znaleziskami na terenie Małopolski zachodniej. Znaleziono je jeszcze tylko w Jaskini Ciemnej w Ojcowie, Krakowie-Nowej Hucie Wyciążu oraz w Słonowicach.
Autor: A. Zastawny
Zdjęcia: A. Susuł
Opracowanie graficzne: A. Piwowarczyk
Literatura:
Reyman T. 1936. Groby z wczesnej epoki bronzowej w Goszycach w pow. miechowskim, Przegląd Archeologiczny V, 101-103 [101-103, ryc. 2-4].
Vajsov I. 2002. Der Grab und die Protobronzeit in Bulgarien. In: H. Todorova (ed.), Durankulak, Band II, Sofia, 161-176.
Wilk S. 2022. Wojownicy epoki miedzi, Archeologia Żywa nr 3 (85), 12-19.
Podpisy do ilustracji:
- Sztylet z Woli Luborzyckiej – powierzchnia czołowa
- Sztylet z Woli Luborzyckiej – powierzchnia tylna
- Sztylet z Woli Luborzyckiej – podstawa z nitami do przymocowania rękojeści
- Sztylet z Durankulak (Bułgaria) z częściowo zachowaną, oryginalną rękojeścią z kości (Vajsov 2002)
- Plan grobu z Woli Luborzyckiej z publikacji z 1936 r.
- Naczynie gliniane z Woli Luborzyckiej z publikacji z 1936 r.