Lunule są wisiorkami w kształcie półksiężyca, które często pokrywa ornament geometryczny. Ozdoby tego rodzaju noszone były przez kobiety w pradziejach, czasach starożytnych i średniowieczu, a spotyka się je także dzisiaj. Szczególnie rozpowszechnione były na ziemiach średniowiecznej Słowiańszczyzny.
Symbolika lunarna łączy się ze sferą kobiecą przez skojarzenie faz księżyca z cyklem miesięcznym (menstruacyjnym) u kobiet. Notabene „miesiąc” jest dawną, a obecnie poetycką, nazwą księżyca.
Przyjmuje się, że w czasach przedchrześcijańskich lunule związane były z kultem pogańskim (lunarnym), jednak po chrystianizacji księżyc stał się zwłaszcza w krajach prawosławnych symbolem maryjnym. Z Matką Boską wiąże się bezpośrednio w apokaliptycznym obrazie: „Niewiasta obleczona w słońce, i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu”, a także w pieśni cerkiewnej śpiewanej podczas wielkosobotniej jutrzni: „Zachodzisz pod ziemię, Zbawicielu, Słońce Prawdy; dlatego Księżyc, który cię zrodził, smutkami wysycha, widoku twego pozbawiona”, oraz w osiemnastowiecznych słowach o bitwie rosyjsko-szwedzkiej pod Połtawą: „Sam Chrystus Zbawiciel, który jest słońcem, i księżyc – prześwięta dziewica Maria, zatrzymali i pomogli zwyciężyć dumnego tego (Karola XII)”.
Lipcowym zabytkiem miesiąca jest staroruska (XII-XIII w.) lunula ze stopu miedzi znaleziona w Żabińcach w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie. Ta interesująca ozdoba jest podwójnie synkretyczna, łączy bowiem najpewniej zapominaną na średniowiecznej Rusi symbolikę pogańską (poza kobiecym półksiężycem solarny znak krzyża) z nową interpretacją chrześcijańską oraz maryjny półksiężyc z krzyżem będącym znakiem Jezusa. Zawieszka ta ma wymiary: wysokość 3,3 cm, szerokość 2,5 cm, grubość 0,1 cm, ciężar 2,1 g.
Radosław Liwoch
PODPISY ILUSTRACJI
- Zabytek miesiąca – lunula z Żabiniec na Ukrainie (XII-XIII w.; stop miedzi; kultura staroruska; zbiory MAK; fot. A. Susuł)
- Wizerunki kobiece z motywem półksiężyca z Rzymu i miasta Meksyk: popiersie Luny (Selene), relief na sarkofagu (III w.; marmur; Termy Dioklecjana; domena publiczna) oraz Matka Boża z Guadalupe (XVI w.; płótno z agawy; domena publiczna)
- Zapewne najstarsza na ziemiach polskich lunula i paciorki ze Stręgoborzyc (XVIII-XVII w. p.n.e.; fajans; cmentarzysko kultury mierzanowickiej; zbiory MAK; fot A. Susuł) oraz lunula z początków naszej ery z Komorowa (II-III w.; złoto; cmentarzysko kultury przeworskiej; zbiory MAK; fot A. Susuł)
- Naszyjniki z lunulami z Nitry na Słowacji oraz Dolních Věstonic i Starego Města w Czechach (IX w.; szkło i stopy miedzi; cmentarzyska wielkomorawskie; wg „Velká Morava a počátky křesťanství”)
- Naszyjniki z lunulami z Litenčic w Czechach oraz Čakajovec na Słowacji (IX-X w.; bursztyn, szkło i stopy miedzi; cmentarzyska wielkomorawskie; wg „Velká Morava a počátky křesťanství”)
- Lunule ze Starego Města, Dolních Věstonic i Mikulčic w Czechach (IX w.; srebro i złoto; cmentarzyska wielkomorawskie; wg „Velká Morava a počátky křesťanství”)
- Lunule z Dolních Věstonic w Czechach i Naszacowic (IX/X w.; ołów; cmentarzysko wielkomorawskie i grodzisko wiślańskie; wg „Velká Morava a počátky křesťanství” i J. Poleskiego)
- Lunule i inne ozdoby średniowieczne z Borszczówki na Ukrainie (3. ćwierć X w.; srebro; skarb słowiański; wg R. Jakimowicza)
- Lunule z terenu Polski (X-XI w.; srebro; kultura wczesnopolska; wg S. Małachowskiej)
- Formy do odlewania lunul z Płocka i Damic (X-XI w.; kamień; kultura plemienna Wiślan i kultura wczesnopolska; wg S. Małachowskiej)
- Lunule i forma do odlewania lunul i krzyżyków z terenu Ukrainy (XI-XIII w.; kamień i stopy miedzi; kultura staroruska; wg R. Liwocha)
- Naszyjniki z lunulami z Daniłowa Małego (XI/XII – połowa XII w.; szkło i stopy miedzi; cmentarzysko staroruskie; wg A. Koperkiewicza)
- Naszyjnik z lunulami z Szapczyc na Białorusi (XI-XII w.; stopy miedzi, szkło; staroruskie cmentarzysko kurhanowe; zbiory MAK; fot A. Susuł)
- Lunule z terenu Ukrainy (X-XIII w.; kamień i stopy miedzi; kultury rajkowska/?/ i staroruska; zbiory MAK; fot. A. Susuł)
- Odkryta w 2022 r. lunula z Ocinka (XI-XIII w.; stop miedzi; znalezisko przypadkowe; wg kielce.wyborcza.pl)