Prezentowany kafel (nr inw. MAK/K/108/8) stanowił jeden z elementów budujących dekoracyjne urządzenie grzewcze – piec kaflowy. Pozostałości tego typu małej architektury identyfikowane są w czasie badań archeologicznych już w nawarstwieniach późnośredniowiecznych. W 1967 roku, podczas prac prowadzonych przy ul. Jagiellońskiej 7a, z wypełniska wkopu (zapewne dołu chłonnego) wydobyto m.in. ceramikę naczyniową i kafle. Pozyskano także drewniany przedmiot, który został poddany szczegółowym analizom specjalistycznym. W wyniku badań określono chronologię zespołu zabytków na okres końca XV w. i początku XVI w.
Opisywany kafel pierwotnie umieszczony był w środkowej partii ściany skrzyni pieca zdobionego motywami heraldycznymi. Głównym motywem dekoracji jest postać rycerza na koniu. Wyobrażenie przypomina jeźdźca z godła Pogoń. Koń ukazany został w galopie. Rycerz przedstawiony jest w pełnym uzbrojeniu, m.in. z hełmem czy ostrogami. Nad głową (w prawej, uniesionej dłoni) trzyma miecz. W górnej partii, po stronie prawej (heraldycznie) przedstawiono herb Dębno. Na tarczy gotyckiej odwzorowano krzyż z łękawicą pod lewym ramieniem.
Analogicznie zdobiony kafel znajduje się w zbiorach Muzeum Krakowa. Jego w pełni zachowane lico zawiera także tarczę z Orłem. Możliwe, że oba kafle (znajdujące się w kolekcjach Muzeum Krakowa oraz Muzeum Archeologicznego w Krakowie) zostały wykonane w tym samym warsztacie, przy użyciu tej samej matrycy lub ewentualnie inspiracją przedstawienia było wspólne źródło ikonograficzne. Motyw rycerza na koniu, a także motyw Pogoni, stosunkowo często zdobił gotyckie egzemplarze identyfikowane w różnych rejonach Polski. Kafle stanowiły wyjątkowy element dekoracji świadczącej o statusie właściciela oraz jego przynależności terytorialnej i grupowej, a także kulturowej.
Kafel wykonano z dwóch części: płytki uformowanej w matrycy oraz komory wykonanej na kole garncarskim. Egzemplarz wyrobiono z gliny żelazistej, uzyskującej po wypale w warunkach utleniających kolor pomarańczowawy. Masa garncarska zawierała domieszkę drobno- i średnioziarnistego piasku. Podczas formowania nadano płytce kształt zbliżony do kwadratu (o bokach 20,4 x 19,9 cm). Wypukła dekoracja reliefowa o grubości ok. 1,9 cm została odciśnięta w matrycy. Na wewnętrznej stronie płytki licowej zaobserwowano ślady wygładzania powierzchni. Ornament pokryto szkliwem ciemnozielonym. Wykonana na kole garncarskim komora otwarta miała głębokość 11,4 cm. Komorę z licem połączono na styk i wzmocniono wałeczkiem gliny od wewnątrz. Na wewnętrznej partii kafla zaobserwowano ślady okopcenia.
W podobny sposób wykonano inny kafel znaleziony w dole chłonnym przy ul. Jagiellońskiej 7a. Egzemplarz dekorowany był sześciopłatkową rozetą na gotyckiej tarczy. Cechy technologiczno-techniczne oraz stylistyczne dekoracji kafli wskazują, że piec użytkowano w okresie kiedy style gotyku i renesansu się przenikały. Urządzenie grzewcze stanowiło wyjątkowy element małej architektury jednego z budynków. Wzbogacało wystrój wnętrza zapewne kamienicy przy ul. Jagiellońskiej w Krakowie.
Opracowanie merytoryczne: Jadwiga Olbrot
Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk
OPISY DO RYCIN
ryc. 1. Kafel ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie (fot. J. Olbrot).
ryc. 2. Kafel znaleziony w 1967 r. podczas prac prowadzonych na ul. Jagiellońskiej 7a w Krakowie (fot. J. Olbrot).
Ryc. 3. Kafel znaleziony w dole chłonnym w 1967 r. podczas prac prowadzonych przy ul. Jagiellońskiej 7a w Krakowie (fot. B. Pilarski).
ryc. 4. Naczynie znalezione w dole chłonnym w 1967 r. podczas prac prowadzonych przy ul. Jagiellońskiej 7a w Krakowie (fot. B. Pilarski).
ryc. 5. Rekonstrukcja późnogotyckiego pieca kaflowego z Kruszwicy (źródło: T. Janiak 2022, s. 136, ryc. 21).
ryc. 6. Rekonstrukcja renesansowego pieca kaflowego z Inowłodza (źródło: I. Motylewska 2008, s. 135, tabl. 46).
ryc. 7. Rekonstrukcja renesansowego pieca kaflowego z Wawelu (źródło: B. Makowiecki 2024, s. 144).
ryc. 8. Grafika z przedstawieniem pieca kaflowego z dzieła Piotra Crescentyna Kxięgi o gospodarstwie z 1549 roku (źródło: domena publiczna).
BIBLIOGRAFIA
– M. Dąbrowska 1987, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku.
– M. Dąbrowska 2013, Piec jako nośnik idei? [w:] Archaeologia Historica Polona, t. 21, s. 209-237.
– T. Jakimowicz 2001, Sibi et posteritate. Treści ideowe rezydencji feudalnej w Polsce XVI–XIX w. [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, s. 252–267.
– T. Janiak 2003, Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie.
– T. Janiak 2022, Próba rekonstrukcji wybranych pieców na podstawie materiału archeologicznego (stan. 2 i 4) [w:] Mit, tradycje i rzeczywistość materialna. Kruszwica. Od wczesnopiastowskiego grodu do zamku kazimierzowskiego. Część II. Zamek.
– B. Makowiecki 2024, Renesansowe kafle ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.
– K. Moskal 2012, Kafle w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.
– I. Motylewska 2008, Renesansowe kafle z zamku w Inowłodzu.