„Kabłączki skroniowe są »przedmiotami metalowymi « służącymi do ozdabiania głowy, noszonymi w okolicy skroni. Stąd biorą one nazwę kabłączków skroniowych. Kabłączki są różnorodnego kształtu w zależności od plemion słowiańskich, u których występują. Daję tutaj proste przeto określenie kabłączków skroniowych, a nie definicję, o którą nie chcę się nawet pokusić” – napisała ponad osiemdziesiąt lat temu Krystyna Musianowicz, monografistka tej grupy zabytków, która podzieliła ją na jedenaście typów. Wydaje się jednak, że kabłączek skroniowy da się zdefiniować jako ozdobę głowy kobiecej, w której zasadniczym elementem dekoracyjnym jest rozmaicie uformowany kabłąk (w przeciwieństwie do zausznicy, w której głównym elementem zdobniczym jest pacior).
Wiele kabłączków skroniowych odkryto w 1926 r. w trakcie wykopalisk prowadzonych przez Józefa Żurowskiego na średniowiecznym cmentarzysku we wsi Giebułtów (gm. Wielka Wieś, pow. krakowski, woj. małopolskie). Jednak zabytkiem miesiąca jest tylko jeden z nich – kabłączek z grobu nr 2 (nr inw. MAK/5372). Okaz ten wykonano z drutu srebrnego, który uformowano w otwarte koło, a jedno z jego zakończeń rozkuto, ozdobiono żłobkowaniem i esowato wygięto. Zachował się w dobrym stanie. Ma wymiary: średnica kabłąka – 1,7 cm, średnica drutu – 0,3 cm, szerokość zakończenia – 0,4 cm, ciężar – 3,7 g. Datować go należy na 2. połowę XI – 1. połowę XII w. Należy on do typu IIIC, który jest wariantem najpowszechniejszych na zachodzie Słowiańszczyzny kabłączków esowatych – typu III wg Krystyny Musianowicz.
Stanowisko archeologiczne na którym znaleziono zabytek miesiąca w grudniu 2023 r. znajduje się w położonym ok. 15 km na północ od Krakowa Giebułtowie. Jak napisał Tadeusz Reyman „w roku 1922 w Giebułtowie w pow. krakowskim, przy robotach ziemnych w czasie »kopcowania « buraków na polu dworskim zwanym »Cmentarzysko « lub »Pole pod krzyżem « […] odkryto bogaty grób ciałopalny, wyposażony w zabytki brązowe, żelazne, ceramikę, ślady przedmiotów złotych i srebrnych […] Uderzająco duża ilość brązu […] i tradycja lokalna, że w tym miejscu stał pierwszy kościół giebułtowski, zrodziła pomysł, by odkryte brązy użyć do odlania krzyża na wieżę kościelną”. Jak widać, nie od razu zdano sobie sprawę z ogromnej wartości naukowej odkrycia, stąd ten pomysł. Dopiero starania Józefa Żurowskiego doprowadziły do przekazania ocalonych zabytków z okresu wpływów rzymskich do Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Archeolog ten przeprowadził badania w miejscu przypadkowego odkrycia polegające na zebraniu rozrzuconego materiału na powierzchni ziemi, a także wykonaniu sondażowego przekopu, który dał wynik negatywny. Badacz powrócił tam w 1926 r. i przeprowadził dalsze badania, dzięki którym stwierdzono, że jest to większe cmentarzysko z obiektami wielu kultur. Odkrył i przebadał kolejne 3 groby ciałopalne z okresu rzymskiego, 7 grobów neolitycznych i 20 wczesnośredniowiecznych grobów rzędowych. Odnotowano również pozostałości osad o różnej chronologii.
Wykonane ze złota srebra, brązu, miedzi, cyny lub ołowiu słowiańskie kabłączki skroniowe Krystyna Musianowicz (Kabłączki skroniowe – próba typologii i chronologii, Światowit 20, 1948-1949, s. 115-232) podzieliła na jedenaście typów, które prezentowane są na slajdach.
Radosław Liwoch
Na ilustracji tytułowej wykorzystano rysunek (wieśniaczka z Tomic) z książki Lecha Leciejewicza (Słowianie zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy, Wrocław, 1989, s. 290)
- Zabytek miesiąca – kabłączek z grobu nr 2 z cmentarzyska w Giebułtowie
- Esowate kabłączki skroniowe z cmentarzyska w Giebułtowie (fot. Agnieszka Susuł)
- Kabłączki skroniowe typu I – zwykłe kółka większych lub mniejszych rozmiarów o końcach mniej lub bardziej schodzących się ze sobą, IX-XIII w.
- Kabłączki skroniowe typu II – kabłączki z jednym zagięciem, regularnym oczkiem lub haczykiem, X-XII w.
- Kabłączki skroniowe typu III – kabłączki esowate, X-XIV w.
- Kabłączki skroniowe typu IIIA – kabłączki puste ornamentowane, XI-XII w.
- Kabłączki skroniowe: typu IIIB – kabłączki puste nieornamentowane, XII-XIII w.; typu IIIC – kabłączki z uszkiem żłobkowanym, XI-XII w.; typu IIID – kabłączki o obu końcach zagiętych esowato, 2. połowa XI-XII w.(?); typu IIIE – kabłączki zwinięte z dwu drutów, 2. połowa XI-XII w.(?); typu IIIF – kabłączki o esowatym wygięciu i dziurce na rozklepanym końcu, 2. połowa XI-XII w.(?)
- Kabłączki skroniowe typu IV – kabłączki o półtora obrotu drutu, 2. połowa X-XIII w.
- Kabłączki skroniowe typu V – kabłączki o końcach zwiniętych kilkakrotnie dookoła siebie lub związane bez owijania, koniec X-XIII w.
- Kabłączki skroniowe typu VI – kabłączki o rombowatych rozszerzeniach, koniec X-XIII(XIV?) w.
- Kabłączki skroniowe typu VII – kabłączki siedmiopromienne i siedmiołopatkowe, X-XIII w.
- Kabłączki skroniowe: typu VIII – kabłączki o końcu zwiniętym w spiralę wewnętrzną, należy poprzestać na określaniu datowania poszczególnych znalezisk; typu IX – kabłączki o końcu zgiętym trzy-, cztero- lub pięciokrotnie, VII-VIII w.
- Kabłączki skroniowe: typu X – kabłączki o końcu zwiniętym korkociągowato (z wisiorkiem korkociągowym), VII-VIII w.; typu XI – kabłączki o drucie falisto wygiętym do wewnątrz; datowanie nieokreślone