Świadectwem życia codziennego toczącego się w średniowiecznych Janowicach (obecnie Janowiczki, gm. Racławice) jest kościana igła wydobyta podczas badań archeologicznych realizowanych na Wzgórzu Zamczysko.
Prezentowany zabytek (nr inw. MAK/K/702/10) znaleziono w wykopie „VII” (w części B), w ramach którego odsłonięto także zewnętrzne lico muru północno-wschodniego narożnika założenia. Kamienna budowla najprawdopodobniej pełniła funkcję wieży mieszkalnej. W centralnej części plateau odsłonięto starszą drewnianą konstrukcję. Chronologię założenia można ustalić na okres XIV-poł. XV w. Budowlę pierwotnie otaczała fosa. Śladem jej funkcjonowania jest warstwa „Ic”, z której w lipcu 1979 roku pozyskano opisywaną igłę.
Przedstawiany egzemplarz nieco różni się od form zazwyczaj identyfikowanych w zespołach średniowiecznych. Rozpoznawane są bardziej smukłe i nieco dłuższe okazy, natomiast opisywany kościany przedmiot wydaje się być stosunkowo niewielki. Długość egzemplarza z Janowiczek to jedynie 4,9 cm. Jego uszko jest szerokie na 0,9 cm, a średnica otworu wynosi 0,3 cm. Okalająca otwór partia nosi ślady ścienienia. Górna krawędź uszka jest zaokrąglona. Ostrze (szpiczasto zakończona dolna część igły) została wykonana nieco mniej starannie.
Prezentowany przedmiot zapewne został wykonany z kości świni. Zazwyczaj do wyrobu igieł wykorzystywano kości strzałkowe, a rzadziej wióry z różnych innych kości (np. długich i żeber drobniejszych zwierząt domowych czy kości ryb). Rozpoznawane w średniowiecznych zespołach kościane egzemplarze często charakteryzują się złamanym ostrzem lub uszkiem. Uszkodzenia są świadectwem stosowania, ale także trwałości surowca, z którego wykonywano przedmioty. Być może właśnie mniejsza wytrzymałość materiałowa wpłynęła z biegiem czasu na rozpowszechnianie się igieł metalowych. Pomimo zmiany rodzaju surowca, nowożytne egzemplarze wciąż nawiązują do form znanych w średniowieczu.
Różnorodność rozmiarów i kształtów pozwalała na wszechstronne wykorzystywanie igieł. Wydaje się, że używali ich zarówno krawcy, wytwórcy torebek, jak i rzemieślnicy zajmujący się wyrobem mniejszych przedmiotów. Być może z igieł korzystali także szewcy zajmujący się zszywaniem twardszego surowca jakim była skóra. Przykładem wykorzystywania kościanych narzędzi do obróbki tego rodzaju surowca jest znaleziony w Berlinie-Spandau egzemplarz, w którego otworze zachował się pasek skórzany. Odkrywanie w ośrodkach portowych dużych ilości igieł (zwłaszcza przykładów o szerokich uchach) umożliwia ich identyfikację jako przedmiotów do wyplatania sieci ze sznurków. Wydaje się, że mniejsze egzemplarze były używane przede wszystkim do prac tekstylnych. Wskazuje się też, że część wyrobów o szerokich główkach mogła być wykorzystywana w wytwórczości tkackiej, zwłaszcza podczas przygotowania przędzy. Niekiedy podaje się hipotezę, że igły mogły też pełnić funkcję szpikulców do nabijania potraw. Być może część egzemplarzy (zwłaszcza te dodatkowo zdobione) o dużych otworach i szerokich uchach, mogła być wykorzystywana jako igły do włosów lub odzieży.
Opracowanie merytoryczne: Jadwiga Olbrot
Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk
RYCINY
ryc. 1. Kościana igła ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Krakowie (fot. J. Olbrot).
ryc. 2. Kościana igła znaleziona w 1979 roku podczas badań realizowanych w Janowiczkach (gm. Racławice) (fot. J. Olbrot).
Ryc. 3. Widok ogólny wykopu „VII” i „VII B” na fotografii J. Barcika (źródło: Archiwum Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych MAK).
ryc. 4. Rekonstrukcja wieży mieszkalnej w Janowiczkach (gm. Racławice) (źródło: Archiwum Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych MAK).
Przedstawiony na rycinie ptak jest symbolem zachowanej do dziś opowieści o kradzieży dokonanej w 1445 r. W źródłach historycznych znaleziono zapiskę o Stanisławie z Ilikowic, który okradł Dziersława Karwacjana (właściciela zamku) zabierając mu m.in. pawia o wartości 10 grzywien. Finał zdarzenia miał miejsce na rozprawie w krakowskim sądzie.
ryc. 5. Ilustracja z tzw. Ksiąg domowych norymberskich Domów Dwunastu Braci przedstawiająca krawca (1516 r.) oraz wytwórcę torebek (1524 r.) trzymających w rękach igłę (źródło: domena publiczna).
ryc. 6. Ilustracja z tzw. Powieści o Róży (1490–1500 r.) przedstawiająca pracę przy stroju kobiecym (źródło: Oxford, Bodleian Library MS. Douce 195).
ryc. 7. Ilustracja z 1467 r. z tzw. Schachzabelbuch (Cod.poet.et phil. fol. 2) przedstawiająca sposób wykorzystania igły w pracowni (źródło: domena publiczna).
ryc. 8. Prezentacja możliwości wykorzystania igieł w trakcie pracy z niewielkimi przedmiotami. Wyobrażenia zachowane w tzw. Księgach domowych norymberskich Domów Dwunastu Braci (XVI, XVII w.) (źródło: domena publiczna).
BIBLIOGRAFIA
– F. Biermann 2008, Die Knochen- und Geweihbearbeitung im nordwestslawischen Siedlungsgebiet vom 7./8. bis 12. Jahrhundert n. Chr., „Archäologie und mittelalterliches Handwerk –Eine Standortbestimmung”, s. 239-266.
– B. Ceynowa, E. Trawicka 2016, Każdy krok zostawia ślad.
– M. Grupa, M. Wałaszewska 2018, Kościana igła z Owidza, „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim”, s. 9-16
– K. Jaworski 1990, Wyroby z kości i poroża w kulturze wczesnośredniowiecznego Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu.
– S. Kołodziejski, Murowany zamek średniowieczny w Janowiczkach, gm. Racławice-Pałecznica w świetle badań archeologicznych, m-pis.
– S. Kołodziejski 1994, Paw na janowickim zamku, „Teki Krakowskie”, t. 1, s. 63-72.
– D. Makowiecki 2013, Wytwory z poroża i kości w ujęciu zoologicznym, „Studia nad Truso”, t.2, Elbląg, s. 184-220.