Górnik – najstarszy zawód świata

Górnictwo i górnicy

            Zanim górnictwo stało się wyspecjalizowanym zawodem było wyłącznie jedną z  wielu aktywności gospodarczych grup ludzkich mieszkających w pobliżu wychodni krzemieni. Na terenie pola górniczego w Tomaszowie (woj. mazowieckie) istniało obozowisko mieszkalne użytkowników kopalni sprzed 9 000 lat. O ich długotrwałym pobycie świadczą m.in.: typowy domowy zestaw narzędzi kamiennych i duża ilość fragmentów przepalonych kości zwierzęcych. Gdyby bowiem pozyskiwanie krzemienia było zajęciem kilkudniowym, wykonywanym przez wydzieloną ze społeczności mieszkającej w odległym miejscu grupę górników, do przeżycia wystarczyłyby im przyniesione zapasy.

            Z początkiem 4 tysiąclecia p.n.e. (okres neolitu) pracą w kopalniach zajęły się wyspecjalizowane klany górników i producentów narzędzi. Posiadali oni odpowiednią wiedzę geologiczną i techniczną pozwalającą im na drążenie głębokich szybów połączonych podziemnymi, niskimi (od 55 cm do 120 cm wysokości), poziomymi korytarzami. Niewysoka temperatura (między 5 a 9 ^oC), bardzo duża wilgotność, brak światła i konieczność wymuszania obiegu powietrza wymagały właściwej organizacji pracy pod ziemią. W wąskich i ciasnych korytarzach mogły pracować jednocześnie nie więcej niż trzy osoby: górnik przodkowy i dwóch pomocników przenoszących urobek. Do wyłamywania buł krzemienia tkwiących w wapiennej skale macierzystej służyły kilofy, młoty, piki kamienne oraz rogowe i kościane motyki. Uszkodzone narzędzia naprawiano na miejscu, zepsute porzucano pod ziemią.

Pozyskane buły specjaliści krzemieniarze poddawali wstępnej obróbce jeszcze na terenie kopalni, tak by transportowany urobek zawierał wyłącznie sprawdzone, najlepsze okazy. Według ostrożnych szacunków badaczy problematyki górnictwa krzemienia¹² kilkuosobowa grupa neolitycznych górników i rzemieślników w ciągu zaledwie kilku miesięcy pracy w kopalni była w stanie wydobyć, przerobić i przetransportować do osad między 150 a 450 kg gotowych narzędzi (głównie siekier i długich wiórów).

Szacuje się, że grupy wysyłane do kopalni liczyły od 6 do 12 osób, co stanowiło zaledwie kilka procent mieszkańców macierzystej osady. Jednak wymiana wytworów krzemiennych przynosiła materialne korzyści i pozwalała na wyłączenie górników i krzemieniarzy z innych zajęć gospodarczych. Tworzyli oni zapewne elitarną, zhierarchizowaną grupę o sporym prestiżu społecznym, nie tylko w obrębie własnej wspólnoty. Wytwory z krzemienia pasiastego czy czekoladowego docierały do innych społeczności, na obszary odległe o ponad 600 km od miejsca wydobycia.

Kamieniołomy

W pradziejach najpopularniejszym surowcem do produkcji narzędzi były skały krzemionkowe. Ponieważ jakość, a co za tym idzie przydatność tych skał jest zróżnicowana, istotny był wybór najlepszego surowca. Ślady świadomej eksploatacji wychodni skał krzemionkowych sięgają 200 000 lat p.n.e. W kamieniołomie na stanowisku Mount Pua w Izraelu¹ odkryto świadectwa zorganizowanej eksploatacji złóż oraz produkcji narzędzi prowadzonej przez przedstawicieli kultur aszelskiej i mustierskiej – hominidów starszych od homo sapiens.

Kopalnie odkrywkowe – jamowe

W zależności od głębokości zalegania warstw krzemienionośnych oraz możliwości technicznych i umiejętności górników drążono płytsze lub głębsze szyby wydobywcze. Niekiedy wystarczyło wykopać jamę o głębokości do 80 cm jak np. w neolitycznej (ok. 4 000 lat p.n.e.) kopalni krzemienia w Bęble woj. małopolskie, by uzyskać dobrej jakości, niespękane wewnętrznie buły krzemienne. W południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej buły krzemienne zalegają w glinach zwietrzeliskowych i wydobycie ich jest stosunkowo łatwe i polega na wykopaniu płytkich dołów eksploatacyjnych.

Kopalnie filarowo-komorowe

Na obszarach o innej budowie geologicznej konieczne było drążenie głębokich szybów, często łączących się w podziemne galerie. Kopalnie, w których szyby sięgają od 12  do 16m głębokości odkryto w m.in. w Spiennes² (Belgia), Grims Graves³ i Cissbury Ring⁴ (Anglia). Nieco płytsze kopalnie krzemienia znajdują się np. w Casa Montero⁵ (Hiszpania), Flins-sur-Seine/ Aubergenville⁶ i Jablines⁷ (Francja) czy Harrow Hill⁸ (Anglia). W Polsce odkryto kilka stanowisk górniczych np. w Orońsku, Polanach Kolonii i Tomaszowie⁹ (woj. mazowieckie) oraz Bęble i Sąspowie¹⁰ (woj. małopolskie). Najbardziej znana polska kopalnia krzemienia znajduje się w Krzemionkach Opatowskich¹¹ (woj. świętokrzyskie) i w bieżącym roku wpisana została na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Krzemień pasiasty wydobywano tam drążąc szyby pojedyncze i galerie połączone systemami podziemnych korytarzy.

Literatura

1. Ran Barkai; Avi Gopher; Philip C La Porta, Palaeolithic landscape of extraction: Flint surface quarries and workshops at Mt Pua, Israel Antiquity; Sep 2002; 76.
2. Hélène Collet, Anne Hauzeur, Jacek Lech, The prehistoric flint mining complex at Spiennes (Belgium) on the occasion of its discovery 140 years ago, Flint Mining in Prehistoric Europe: Interpreting the archaeological records,BAR 1891, 2008.
3. https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/grimes-graves-prehistoric-flint-mine
4. Roger James Mercer, Grimes Graves, Norfolk. Excavations 1971-1972: Volume I, English Heritage 1981.
5. Pedro Díaz-del-Río, Susana Consuegra, Enrique Capdevila, Marta Capote, Cristina Casas, Nuria Castañeda, Cristina Criado & Aurora Nieto, The Casa Montero Flint Mine and the Making of Neolithic Societies in Iberia, Mining in European History and its Impact on Environment and Human Societies 2009.
6. Françoise Bostyn, François Giligny, Adrienne Lo Carmine, A New Flint Mine at Flins-sur-Seine/ Aubergenville (Yvelines, France), Flint Mining in Prehistoric Europe: Interpreting the archaeological records, BAR 1891, 2008.
7. Françoise Bostyn, Yves Lanchon, The Neolithic flint mine at Jablines, „le Haut-Château” (Seine-et-Marne), Archaeologia Polona 33, 1995.
8. Jon Baczkowski, Learning by Experience: The Flint Mines of Southern England and Their Continental Origins, Oxford Journal of Archaeology 33(2), 2014, DOI: 10.1111/ojoa.12031
9. Romuald Schild, Hanna Królik, Anna Marczak, Kopalnia krzemienia czekoladowego w Tomaszowie, Wrocław, Warszawa, Kraków 1985.
10. Anna Dzieduszycka-Machnikowa, Jacek Lech, Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie. Polskie badania archeologiczne 19, Wrocław, Warszawa, Kraków 1976.
11. Wojciech Borkowski, Krzemionki Mining Complex. Deposit Management System, Warszawa 1995.
12. Bogdan Balcer, Ćmielów Krzemionki Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia, Warszawa 2002.