Gąsior płytowaty z czekolady podkrakowskiej

Spektakularne odkrycia, dokonywane podczas badań wykopaliskowych prowadzonych w jaskiniach Europy zachodniej w drugiej połowie XIX wieku, skłoniły Komisję Antropologii krakowskiej Akademii Umiejętności do podjęcia podobnych prac w okolicach Krakowa. Badania te powierzono Godfrydowi Ossowskiemu. Od 1879 badał on jaskinie w skałach Bramy Tynieckiej oraz dolinach mnikowskiej i kobylańskiej, a w 1883 roku rozpoczął badania jaskiń w południowej części Królestwa. W 1884 roku przebadał jaskinię Wielkowiejską położoną w dolinie Kluczwody.

Wśród odkrytych, na tym stanowisku przez G. Ossowskiego, zabytków występują fragmenty naczyń, kości zwierzęce (niektóre obrabiane), przedmioty wykonane z brązu i kamienia, w tym wytwory krzemienne. Zabytki te znajdują się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Spektakularne odkrycia w innych jaskiniach – m.in. Maszyckiej – spowodowały, że ubogi inwentarz z jaskini Wielkowiejskiej  nie zwracał uwagi.

W latach dwudziestych XX wieku Stefan Krukowski, „mistrz” dla kolejnych pokoleń polskich badaczy paleolitu i mezolitu, podczas przeglądania dawnych nabytków Muzeum Archeologicznego P.A.U.,  opisał jeden z zabytków z jaskini Wielkowiejskiej jako gąsior płytowaty z czekolady podkrakowskie – użyte określenie może być zagadkowe, także dla archeologów.

Dalej w notatkach S. Krukowski opisuje ten zabytek w następujący sposób: … jeden bok surowy; drugi bok taki z odłupkiem typu zatępcowego; trzeci stanowi złamanie zagięte w warstwie macierzystej, którego 1-a krawędź dodatkowo zatępiona; 4-ty bok obrobiony prawie całkowicie od jednej krawędzi; bok poprzeczny (jeden z dwu) ma kilka nałożonych na siebie odłupków podstawkowych … i łączył go z paleolitem młodszym (niżowym). Szczególną uwagę S. Krukowski zwraca na surowiec, który określił jako duży, płytowaty blok czekolady podkrakowskiej.

Dzisiaj zabytek ten można określić jako płaskurę krzemienia czekoladowego ze wstępną zaprawą obłupniową. Celem zaprawy było uformowanie deskowatego obłupnia wiórowego rdzenia dwupiętowego.

Krzemień czekoladowy (określenie to nawiązuje do barwy krzemienia – różnych odcieni brązu) jest jedną z odmian krzemienia występujących w Polsce. Charakteryzuje się on bardzo dobrą łupliwością, jest uważany za bardzo dobry surowiec do produkcji narzędzi, często wykorzystywany w pradziejach. W początkach lat dwudziestych XX wieku odkryto wychodnie tego krzemienia w północno-wschodniej części obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, nad Kamienną. Przez wiele lat uważano, że jest to jedyne miejsce występowania tego surowca. W naturalnej postaci występuje on w formie konkrecji lub w formie płytowatych warstw (płaskur) w wapieniach górnej jury. Użyte przez S. Krukowskiego określenie czekolada podkrakowska świadczy o jego przypuszczeniach, że surowiec ten może występować także w rejonie podkrakowskim. Z kolei gąsior płytowaty to nawiązanie do płytowatej formy surowca. Dziś wiemy, że wychodnie krzemienia czekoladowego występują także w środkowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej, w paśmie Przedborsko-Małogoskim oraz na złożu wtórnym w utworach morenowych w na obrzeżach doliny Wisły pod Krakowem.

Trafne były także przypuszczenia dotyczące datowania zabytku. W notatkach S. Krukowski łączy go z paleolitem młodszym (niżowym) – dziś używamy określenia paleolit schyłkowy (XI i X tysiąclecie p.n.e). Zwraca on uwagę na sposób obróbki płytowatej bryły surowca. Trzeba wyjaśnić, że proces produkcji narzędzi w tym okresie jest zabiegiem skomplikowanym. Skrótowo można proces ten można podzielić na kilka etapów:

– wstępna obróbka bryły w celu nadania jej pożądanego kształtu tj. uformowanie płaszczyzny z której odbijano półsurowiec (odłupnia) i płaszczyzny w którą uderzano (pięta) (powstała formę nazywamy obłupniem)

– odbijanie półsurowca – rdzeniowanie (obłupień z którego odbito pierwszy półsurowiak nazywamy rdzeniem)

– produkcja narzędzi poprzez formowanie krawędzi półsurowiaków.

Zabiegi związane z obróbką bryły, rdzeniowaniem, sposobem formowania narzędzi i w końcu typy narzędzi są często charakterystyczne dla poszczególnych kultury i pozwalają datować zabytki. W przypadku omawianego zabytku są to zabiegi typowe dla schyłkowopaleolitycznej kultury świderskiej.

Wśród zabytków odnalezionych w jaskinie Wielkowiejskiej, oprócz prezentowanej płaskury krzemienia czekoladowego ze wstępną zaprawą obłupniową, znaleziono także kilka innych form (m.in. liściak – krzemienny grot strzały), które można łączyć z kulturą świderską. Oprócz znalezisk z jaskini Wielkowiejskiej, liściaki świderskie wystąpiły jedynie w trzech innych jaskiniach. Interpretowano te znaleziska jako stanowiska łowiecki – miejsca polowań. Znalezienie zabytków schyłkowopaleolitycznych wraz z „zapasem surowca” jakim był prezentowany gąsior płytowaty może wskazywać, że jaskinie były w tym okresie użytkowane nie tylko jako miejsce polowań ale także jako obozowiska.

Mirosław Zając

Opracowano na podstawie artykuły Zakrzeńska J., Zając M. „Gąsior płytowaty z czekolady podkrakowskiej” i inne materiały krzemienne z Jaskini Wielkowiejskiej.