Gliniana figurka przedstawiająca nagą, męską postać ma wysokość 14 cm i szerokość ok. 4 cm. Jak większość tego typu wyrobów wykonana została zgodnie z pewnym kanonem. Głowie nadano kształt krążka, nos zaznaczano plastycznym żeberkiem. Trzy niewielkie otwory, umieszczone tylko po jednej stronie twarzy nie symbolizują oczu; ich znaczenie jest jednak trudne do zinterpretowania. Szyja, ramiona, tułów i nogi postaci są silnie zeschematyzowane; równie schematycznie oddano cechy płci.
Wyraźnymi liniami rytymi zaznaczono natomiast dwa pasy – jeden biegnący ukośnie przez pierś i drugi opasujący biodra. Połączenie pasa i linii ukośnej uznawane jest za charakterystyczne dla wyobrażeń wojowników z okresu neolitu. Nie można wykluczyć, że pasy takie miały wówczas zastosowanie praktyczne – pas poprzeczny mógł utrzymywać przepaskę biodrową, a ukośny pomagał w zawieszeniu sztyletu. W grobach męskich z tego okresu znajdowane są bowiem krzemienne lub miedziane sztylety ułożone właśnie na klatce piersiowej (np. na cmentarzysku w Durankulak w Bułgarii czy w Książnicach, pow. Busko).
Młodzi mężczyźni pochowani ze sztyletami tworzyli w społecznościach młodszej epoki kamienia – neolitu – na terenach środkowej Europy, w 4 tysiącleciu przed naszą erą grupę odrębną od rzemieślników czy pośredników handlowych. Niewątpliwie jednak byli tych społeczności istotną częścią, skoro zachowało się wiele glinianych figurek przedstawiających mężczyzn noszących broń. Być może byli charyzmatycznymi przywódcami lokalnych wspólnot albo wyróżniającymi się wojownikami.
W kolekcji zabytków z Bilcza Złotego i jaskini Werteba, która trafiła do Muzeum Akademii Umiejętności w Krakowie w 1904 roku znajduje się 79 glinianych przedstawień postaci ludzkich. Jednym z nich jest właśnie opisywana figurka męska.
Historia badań stanowisk kultury trypolskiej w Bilczu Złotym na Ukrainie sięga I połowy XIX w. Jaskinię Werteba odkryto przypadkowo w 1820 roku na terenie posiadłości księcia Adama Sapiehy. Na ślady otwartej osady w parku dworskim w Bilczu Złotym natrafiono w 1884 roku. Badania wykopaliskowe na tych stanowiskach prowadzone były przez wielu wybitnych archeologów, by wymienić choćby Gotfryda Ossowskiego czy Włodzimierza Demetrykiewicza. Prace terenowe trwają po dziś dzień i obecnie wykonywane są pod kierownictwem Myhailo Sokhatskiego z Muzeum Regionalnego w Borszczowie na Ukrainie.
Elżbieta Trela-Kieferling
Fot. 1-3. Gliniana figurka antropomorficzna z jaskini Werteba w Bilczu Złotym na Ukrainie, fot. A. Susuł
Literatura:
Kadrow S., Sokhackiy M., Tkachuk T., Trela E. 2003 Sprawozdanie ze studiów i wyniki analiz materiałów zabytkowych kultury trypolskiej z Bilcza Złotego znajdujących się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Materiały Archeologiczne 34, 53-143.
Todorova H. (red.) 2002 Durankulak, Band II. Die prähistorischen Gräberfelder von Durankulak, Deutsches Archäologisches Institut, Sofia.
Țurcanu S. 2013 Anthropomorphic and Zoomorphic Plastic Art, in S. Kadrow (ed.) & editorial cooperation E. Trela-Kieferling, Bilcze Złote. Materials of the Tripolye culture from the Werteba and Ogród sites, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie V, Kraków, 53-286.
Wilk S. 2006 Graves of the Lublin-Volhynian Culture at Site 2 in Książnice, District of Busko Zdrój. 2004 Exploration Seasons, Sprawozdania Archeologiczne 58, 247-270.