Wykopaliska w Marei w Egipcie
Wykopaliska w Marei prowadzone przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie i Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego im. Prof. K. Michałowskiego trwają od 2000 r. Koncesja została przyznana w drodze wygranego konkursu zorganizowanego przez Supreme Counsil of Antiquites w Kairze w 1999r.
Marea, była dużym, antycznym miastem portowym położonym koło Aleksandrii, słynęła w starożytności z dostaw znakomitego wina dla różnych miast leżących w obrębie basenu Morza Śródziemnego. Jest to przykład jedynego takiego portu jeziornego w basenie Morza Śródziemnego. Był to ważny port, czynny w okresie rzymskim i bizantyńskim, a może nawet wcześniej, w czasach ptolemejskich, położony na północnej stronie jeziora Mariut. Miała wówczas połączenie kanałami z Nilem i Morzem Śródziemnym, do którego sprowadzano towary z Górnego Egiptu. Przypuszczamy, że Marea może być wcześniejszym założeniem miejskim niż Aleksandria.
Począwszy od 2003 roku misja prowadzi prace w bazylice bizantyjskiej. Obiekty, które zostały odnalezione są datowane na okres od końca IV do początku VIII wieku, czasu największego rozkwitu miasta. Odkryta na stanowisku monumentalna bazylika chrześcijańska, jest usytuowana na wzniesieniu w pobliżu najdłuższego z mol. Zarówno apsyda i część prezbiterium zostały wybudowane na wielkim piecu ceramicznym. Piec – jeden z największych znanych z Egiptu – jest datowany na II–III wiek n.e. Dwa wieki później jego palenisko zostało wykorzystane przez budowniczych bazyliki jako fundament pod apsydę. Jak się wydaje bazylika była wzorowana na chrześcijańskich kościołach Aleksandrii z których żaden nie zachował się do obecnych czasów. Bazylika miała niezwykle bogaty wystrój na który składały się korynckie kapitele marmurowe i stiukowe, okładziny podłogowe i ścienne z wielokolorowych marmurów. Istnienie kopuły potwierdzają znaleziska licznych fragmentów mozaiki z różnokolorowych szklanych tesser, a wśród nich tzw. sandwicze ze złotym listkiem wtopionym w szkło, stosowane w kopułach kościołów.
W sezonie 2018 dokonano spektakularnego odkrycia, pod bazyliką zlokalizowano kościół datowany na IV w., jest to jeden z najwcześniejszych przykładów architektury wczesnochrześcijańskiej w Egipcie. Kościół podobnie jak bazylika był trzynawowy z bogatą barwną polichromią, wśród której odkryto fragment polichromii ze znakiem krzyża. W nawach bocznych znajdowały się ławy dla wiernych, natomiast baptysterium położone było za apsydą na zewnątrz kościoła, wyłożone pierwotnie płytami marmurowymi. Dalsze badania w kościele będą prowadzone w przyszłym sezonie.
Niedaleko bazyliki na stanowisku w Marei odkryto także kompleks łaźni wzniesiony z cegły, podzielony murem na dwie części: południową, większą dla mężczyzn i nieco mniejszą północną, dla kobiet. Wystrój łaźni był niezwykle bogaty i efektowny. Posadzki wyłożono marmurowymi płytami, na ścianach umieszczono malowane fryzy roślinne, zaś sklepienie i łuki między pomieszczeniami spoczywały na ozdobnych kolumnach z korynckimi kapitelami. W niewielkiej odległości od łaźni odsłonięto studnię o głębokości 5 m., która była obsługiwana przez sakiję. Urządzenie poruszane było przez zwierzę, z którego za pomocą ceramicznych naczyń wydobywano wodę ze studni. Na pełną przepychu dekorację wnętrz łaźni składały się marmurowe płyty podłogowe, malowane na ścianach fryzy roślinne oraz kolumny o zdobionych kapitelach korynckich.
Na południe od łaźni znajdują się ruiny budynku identyfikowanego jako kaplica grobowa. Posiadała ona apsydę oraz trzy komory grobowe z wieloma pochówkami, wyposażonymi w nieliczne dary grobowe. Znaleziska monet oraz amfora z Gazy odkryta pod posadzką apsydy pozwalają datować budowlę na VI wiek. Podobnie jak kompleks łaziebny pozostawała ona w użyciu prawdopodobnie do początków VIII wieku, czyli do okresu największego rozkwitu miasta.
Za apsydą bazyliki w północno wschodniej i południowej części terenu zlokalizowane były budynki, które pełniły najprawdopodobniej funkcję magazynów, sklepów, warsztatów i pomieszczeń mieszkalnych. Były to budynki piętrowe z klatką schodową i wewnętrznym dziedzińcem, otoczone mniejszymi pomieszczeniami, oddzielone ulicami, które przecinały się pod kątem prostym wokół zabudowań tworząc siatkę.
W południowej części tych zabudowań, podczas oczyszczania powierzchni stanowiska został odkryty zespół ostrakonów, liczył ok. 230 sztuk. Jest to największe skupisko ostrakonów odkryte do tej pory w Egipcie. Zapisy dotyczą prawdopodobnie prac związanych z wznoszeniem bazyliki lub jej remontem. Wymieniane są na ostrakach funkcje robotników, ich pomocników i wynagrodzenie jakie otrzymywali. Datowane są na podstawie kryteriów paleograficznych i ceramologicznych na V, jak i VI wiek n.e.
W przyszłych sezonach będą kontynuowane prace w bazylice, zabudowaniach aglomeracyjnych i nowoodkrytym kościele, który jest kluczowym odkryciem dla architektury wczesnobizantyjskiej na terenie Egiptu.
Dr Krzysztof Babraj, Anna Drzymuchowska
Fot. 1. Mapa rejonu Mareotis 2. Bazylika plan 2019, D. Tarara, 3. Bazylika, fot. T. Skrzypiec 4. Pieczęć, fot. A. Drzymuchowska 5. Złoty kolczyk, fot. T. Skrzypiec 6. Kapitel koryncki z krzyżem, fot. A. Drzymuchowska 7. Opus sectile, fot. A. Drzymuchowska 8. Stela rzymska, fot. A. Drzymuchowska, 9. Zarys kościoła, fot. A. Drzymuchowska
Excavation site in Marea, Egypt
Excavations in Marea, have been conducted since 2000 by the Archeological Museum of Krakow and the Prof. Kazimierz Michałowski Centre of Mediterranean Archeology, University of Warsaw. License was granted as a result of a competition organised by the Supreme Council of Antiquities in Cairo in 1999, won by the abovementioned institutions.
Marea was a large, ancient port city situated not far from Alexandria. In ancient times, it was famous for great wines exported to various cities located in the Mediterranean region. It was also the only lake port in the area. It was an important port, functioning both in the Roman and the Byzantine periods, maybe even before that – in the Ptolemaic times; it was situated on the northern shore of the Mariut Lake. Marea was connected with the Nile and the Mediterranean Sea through channels that served as trading routes for goods from Upper Egipt. Marea may well be a settlement older than Alexandria.
From 2003, the mission has been carrying out works at the Byzantine basilica. Objects found at the site are dated from the end of the 4th to the beginning of the 8th century – the golden age of the city. The monumental Christian basilica discovered there is situated on a hill near the longest pier. Both the apse and a part of the presbytery were built on an immense ceramic furnace. The furnace – one of the biggest of its kind found in Egypt – is dated to 2nd or 3rd century CE. Two centuries later, its hearth was used by the builders of the basilica as a foundation for the apse. It seems that the basilica was modelled on Christian churches of Alexandria, none of which survived until today. The temple was lavishly decorated – with Corinthian marble and stucco capitals, floor and wall linings made of multi-coloured marble. The existence of a cupola is also confirmed by certain findings, e.g. numerous fragments of mosaics made of multi-coloured glass tessera, including so-called ‘sandwiches’ with golden leaves fused into the glass, often used in church domes.
In 2018, a spectacular discovery took place: under the basilica, a 4th-century church was located; it is one of the earliest examples of early Christian architecture in Egypt. The church, like the basilica, was a three-nave building, decorated with rich and colourful polychrome, where an element was found with a cross on it. In the side aisles, benches for the faithful were located, originally lined with marble. Exploration of the church will be continued in the next season.
Near the basilica, at the Marea site, a complex of brick bathhouses was found, divided in two by a wall: the south, larger part for men, and the north, smaller part for the women. The décor in the bathhouse was sumptuous and stunning. Floors were lined with marble slabs, walls were decorated with painted plant friezes, and the ceiling and arches between rooms were placed on ornate columns with Corinthian capitals. Not far from the bathhouse, a 5-metre-deep well was found, operated by a saqiyah. When moved by an animal, the saqiyah extracted the water from the well using ceramic vessels. The lavish decorations of the bathhouse interior included marble floor slabs, plant friezes painted on the walls, and columns with ornate Corinthian capitals.
South of the bathhouse, there are ruins of a building identified as a burial chapel. It had an apse and three burial chambers with many tombs, equipped with a few grave goods. Coins and the Gaza amphora found under the apse floor allowed us to date the building to the 6th century. Similarly to the bathhouse complex, it was most likely used until the beginning of the 8th century, i.e. the period of the highest growth of the city.
Behind the apse of the basilica, in the north-eastern and the southern part of the area, structures that most likely served as warehouses, stores, workshops, and residential buildings were found. They were one-storey buildings with a staircase and an inner courtyard, surrounded with smaller rooms, separated with transversal alleys that created a grid around the buildings.
In the southern end of that area, during cleaning of the site surface, a group of ostracons was found – approx. 230 pieces. It is the largest group of ostracons found in Egypt to date. Records most likely refer to works related to construction of the basilica or its renovation. Functions of workers, their assistants, and wages are mentioned. They were dated based on palaeographic and ceramologic criteria to 5th and 6th centuries CE.
Over the following seasons, works at the basilica, the agglomeration buildings, and the newly discovered church will be continued; the latter is the key discovery for the early Byzantine architecture in Egypt.
Dr Krzysztof Babraj, Anna Drzymuchowska
Phot. 1. Map of the Mareotis region 2. Plan of the Basilica 2019, phot. D. Tarara, 3. Basilica, phot. T. Skrzypiec 4. Seal, phot. A. Drzymuchowska 5. Golden earring, phot. T. Skrzypiec 6. Corinthian capital with cross, phot. A. Drzymuchowska 7. Opus sectile, phot. A. Drzymuchowska 8. Roman stela, phot. A. Drzymuchowska, 9. Contour of the church, phot. A. Drzymuchowska
