Szanowni Państwo,
z okazji zbliżających się Świąt Wielkanocnych chcielibyśmy zaprezentować Państwu ciekawy zabytek związany z tym okresem – składaną formę do wyrobu baranków.
Zabytek był już prezentowany w naszym Muzeum kilka lat temu, jako wystawa przygotowana w cyklu „Zabytek Miesiąca”. Autorem ekspozycji była Anna Tyniec – Kierownik Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych. Dziś przypominamy tę ciekawą wystawę!
Czteroczęściowa, składana forma do wyrobu baranków znalazła się w zasypanej piwnicy, na głębokości ponad 4 m (mogła więc znajdować się w piwnicy przed zasypaniem). Została wykonana ze skały gipsowej. Na powierzchniach negatywowych znajduje się wyobrażenie stojącego baranka, a także elementy służące szczelnemu zamknięciu formy (zagłębienia i odpowiadające im guzki). Na zewnętrznych krawędziach zachowały się zagłębienia świadczące o tym, że po złożeniu całość obwiązywano. W formie wykonywano baranki z masła lub wosku. Wraz z nią znaleziono również kamienną formę składaną do produkcji przedmiotów o kształcie jajek.
Forma jest zabytkiem o nowożytnej chronologii – pochodzi zapewne z wieku XIX. Jest to pierwsza forma kamienna do wyrobu tego typu ozdób związanych z obrzędami wielkanocnymi.
Składana forma do wyrobu baranków została odkryta w 1977 roku, w trakcie archeologicznych badań ratowniczych prowadzonych przez archeologów z Państwowego Przedsiębiorstwa Pracownie Konserwacji Zabytków (L. Dębowska, K. Buszydlik, Cz. Kozak), w wykopie na podwórku kamienicy przy ul. Grodzkiej 11 w Krakowie. Sonda została zlokalizowana w obrębie zagruzowanej piwnicy kamienicy.
Murowana kamienica przy ul. Grodzkiej 11 została wzniesiona w XV w. Poddawano ją wielokrotnym przebudowom w XVI/XVII w., w latach 1814-1823 oraz po pożarze w roku 1852. Piwnice obiektu zostały częściowo zasypane – zapewne u schyłku XIX w.
Baranek w tradycji…
Baranek to symbol prostoty, niewinności, łagodności i cierpliwości. W kulturach starożytnych był często zwierzęciem ofiarnym – otrzymywali go w darze bogowie Fenicjan, Greków czy Rzymian. Ci ostatni wykorzystywali go także w obrzędach związanych z kultem płodności. Z tradycji judaistycznej wywodzi się symbolika baranka zakorzeniona w chrześcijaństwie. Żydzi składali te zwierzęta w ofierze Jahwe, ich krew ochroniła żydowskie rodziny przed Aniołem Śmierci, a mięso spożyto przed rozpoczęciem wędrówki do Ziemi Obiecanej (święto Paschy). Dla chrześcijan baranek to symbol męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz Eucharystii. Baranek Boży stał się symbolem Wielkanocy.
Baranek wielkanocny przedstawiany jest w pozycji stojącej lub leżącej, z czerwoną chorągiewką ze złotym krzyżem. Już w VII wieku ustawiano jego figurki na stołach z wielkanocnym śniadaniem. Papież Urban V (19 XII 1370 r.) oficjalnie wprowadził ten zwyczaj do tradycji Kościoła – baranek miał przypominać biesiadującym o istocie świąt wielkanocnych – Zmartwychwstaniu.
Do Polski zwyczaj święcenia pokarmów wielkanocnych dotarł ok. XII wieku z zachodniej Europy. Początkowo święcono wszystko to, co miało być jedzone w czasie świąt. Sam baranek, jako element wielkanocnego stołu pojawił się w XVII wieku. Nazywano go Agnuszkiem (Agnusek to medalik woskowy z wizerunkiem baranka na awersie i Jana Chrzciciela na rewersie). Poświęcone baranki przechowywano do następnej Wielkanocy – palono je w Wielką Sobotę w piecu, aby zapewnić udane wypieki świąteczne.
Baranki formowano w drewnianych formach z: masła lub wędzonego sera (w Karpatch), masy cukrowej czy solnej (w bogatych domach z marcepanu czy czekolady); pieczono je także z ciasta w żeliwnych formach. W XIX stuleciu pojawiły się malowane baranki z gipsu i gliny oraz z dmuchanego szkła.
