CERAMICZNA GRZECHOTKA a apotropaiczne dźwięki średniowiecza

Grzechotki wydobywane z ziemi w trakcie badań archeologicznych, po latach milczenia ponownie rozbrzmiewają, stanowiąc świadectwo dźwięków obecnych w czasach średniowiecza. Niewielki kulisty okaz ceramiczny pozyskano w 1990 r. podczas prac realizowanych po północnej stronie Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie. W czasie badań wykopaliskowych odsłonięto m.in. resztki zbutwiałego drewna, które można interpretować jako pozostałości chaty. W wypełnisku natrafiono na fragmenty naczyń i zachowaną w całości grzechotkę. Chronologię warstwy kulturowej określono na XIII w.

Grzechoczący zabytek (MAK/S/235/67:1) wykonano z gliny żelazistej, uzyskującej po wypale w warunkach utleniających kolor pomarańczowawy. Nadano mu formę kuli o średnicy 43 mm. Wyroby tej kategorii lepiono na różne sposoby, m.in. formując z taśmy lub na woskowym rdzeniu. Rozpoznano także przykłady powstałe poprzez zlepienie dwóch części. Jednym ze sposobów było modelowanie pojedynczej porcji gliny, zasklepienie jej od dołu, a na ostatnim etapie wygładzenie powierzchni. Możliwe, że rysa zachowana na wierzchniej partii opisywanego egzemplarza powstała pod koniec procesu formowania. Finalnym etapem obróbki było nakłucie niewielkich otworów o średnicy ok. 3 mm. W odróżnieniu od większości grzechotek rozpoznanych na terenie Polski, egzemplarz z Krakowa nie został pokryty szkliwem. Wydaje się, że okaz mógł być wykonany przez lokalnego garncarza.

Wewnątrz kulistego okazu zachowały się co najmniej 2 elementy grzechoczące. Przedmiot przy potrząsaniu wydaje cichy, wysoki, wręcz metaliczny dźwięk. Grzechotki mogły pełnić funkcję zabawki lub instrumentu muzycznego. Dla wielokrotnie analizowanych przykładów jajowatych określanych jako pisanki-grzechotki, zaproponowano też wiele hipotez tłumaczących ich funkcję: obrzędową, kultową czy magiczną.

Często wskazuje się także na apotropaiczny charakter przedmiotu. Ślad nietypowej, obrzędowej funkcji zachował się w opisie zwyczajów z ok. 1820 r.: „Otrzymywać je miały dzieci od swych babek na Wielkanoc i obowiązane były »zatyrkać « do uszu baranom i krowom w oborze … pełniły tę samą funkcję magiczną, co krakowskie gliniane dzwonki Emausowe – grzechotaniem odpędzać miały »zło « od zwierząt domowych, domu i ludzi.”

Opracowanie merytoryczne: Jadwiga Olbrot

Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk