GRY I ZABAWY W KAZIMIERZU – pion szachowy z ul. Szerokiej 38 w Krakowie

Świadectwem życia codziennego toczącego się w średniowiecznym Kazimierzu (obecnej dzielnicy Krakowa) mogą być akcesoria przeznaczone do gier i zabaw wydobywane podczas badań archeologicznych. W 1956 r. podczas prac realizowanych na ul. Szerokiej 38 w Krakowie znaleziono m.in. kostki do gry czy pion szachowy, wytypowany jako wrześniowy zabytek miesiąca.

Przedstawiany egzemplarz należy do najmniejszej kategorii bierek szachowych, ale jednocześnie najczęściej rozpoznawanych w zbiorach. Wysokość pionu to 4,8 cm. Średnica jego podstawy wynosi 2 cm. Pion charakteryzuje się budową segmentową złożoną z części walcowatych i stożkowatych oraz zwieńczeniem ukształtowanym grzybkowato. Przedmiot dodatkowo dekorowany jest dookolnymi wielokrotnymi żłobkami.

Późnośredniowieczny (2 poł. XV w.) pion wykonany w podobnej stylistyce rozpoznano wśród szachów w Wilnie. Kościane akcesoria do gry w tym okresie zazwyczaj wytwarzano z bydlęcych metapodiów (kości śródstopia i śródręcza). Dominacja miejskiej hodowli tych zwierząt wpływała na dużą dostępność surowca. W późnośredniowiecznym i nowożytnym rzemiośle dobrze sprawdzały się zwłaszcza rurowate, stosunkowo proste i grube kości. 

Gra w szachy stanowiła element rozrywki dworu. Jednocześnie pełniła funkcje edukacyjne, kształtując umiejętności strategiczne i taktyki walki. Rozrywka z czasem rozprzestrzeniła się również w miastach i na wsiach. Gra miała ponadto wymiar symboliczny. Figury szachowe były odzwierciedleniem obrazu społeczeństwa. Porównania między stanami i grupami zawodowymi były opisywane w popularnych w owych czasach traktatach. Według Jakuba de Cessolisa (ok. 1300 r.) pionki symbolizowały: rolników, kowali, tkaczy, sukienników, notariuszy, kupców, bankierów, lekarzy, aptekarzy, cyrulików, karczmarzy i prowadzących zajazdy, strażników miejskich, włóczęgów, wesołków, gońców oraz rozrzutników. Traktat ten pełnił także rolę edukacyjną i kaznodziejską przedstawiając porządek świata:

„Szachy przedstawiają wszelką władzę i cały świat (…) i tak zwycięstwo rycerzy, roztropność sędziów, powaga wikariuszy, stałość królowej i zgoda pionków winny być przypisane czci i sławie króla (…) Pionki są koroną figur, cóż bowiem uczyniłby wikariusz królewski bez rolnika, którego troską jest dostarczać doczesny pokarm? Cóż uczyniłby rycerz gdyby nie miał przed sobą kowala, który robi ostrogi, uzdy i siodła? Jakże możni żyliby bez szat, gdyby zabrakło tego co sukno robi i je sprzedaje? Cóż poczęliby królowie i królowe bez lekarzy?”

Opracowanie merytoryczne: Jadwiga Olbrot

Opracowanie graficzne: Anna Piwowarczyk