Żelazna troska o wiernego rumaka

Żelazna troska o wiernego rumaka

Zgrzebło do pielęgnacji końskiej sierści z XIV wieku

Zgrzebło z kolekcji Muzeum Archeologicznego w Krakowie (nr inw. MAK/K/108/11) to proste, lecz niezwykle praktyczne narzędzie gospodarcze służące do pielęgnacji koni. Składa się z dwóch połączonych elementów: rynienki zakończonej gęstymi ząbkami oraz rozwidlonego trzonka, na którego ramionach osadzono po jednym żelaznym pierścieniu (ryc. 1). Końce rynienki wzmocniono poprzez zagięcie blachy do wewnątrz, dzięki czemu zgrzebło stało się odporne na uderzenia o twarde podłoże podczas usuwaniu brudu nagromadzonego w trakcie pracy (ryc. 2). Na końcówkę trzonka nakładano okrągłą w przekroju drewnianą rękojeść. Ten ostatni element nie zachował się.

Zabytek odkryto w 1960 roku, w trakcie prac archeologicznych prowadzonych przez Kazimierza Radwańskiego na terenie dziedzińca byłego Sądu Apelacyjnego przy ul. Grodzkiej 52 w Krakowie (ryc. 3). Przedmiot znajdował się głęboko pod ziemią, w warstwie, w której odnaleziono także podkowę i… fragmenty końskiego włosia.

Bliską analogię do prezentowanego okazu stanowi zgrzebło znalezione we Wrocławiu (ryc. 5). Ma identyczny kształt części pracującej i — podobnie jak krakowskie — pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku.

Zdaniem badaczy widoczne na okazach z Krakowa i Wrocławia żelazne pierścienie, nałożone luźno na ramiona „widelca” (ryc. 4), pełniły bardzo istotną rolę: podczas pracy narzędziem emitowały cichy brzęk, wpływający kojąco na pielęgnowane zwierzę.

W średniowieczu zgrzebła były nieodłącznym wyposażeniem każdej szanującej się stajni: usuwano nimi z końskiej skóry błoto, luźną sierść i tłuszcz, co stanowiło podstawę utrzymania zwierząt w dobrej kondycji. Opieka nad zwierzętami była na tyle istotna, że znalazła odzwierciedlenie w ówczesnych traktatach. Uczony dominikanin Albert z Kolonii (Albertus Magnus) podkreślał, jak kluczowa jest dbałość o sierść koni, ostrzegając zarazem, że wspólne używanie zgrzebeł sprzyja szerzeniu chorób skóry.

Przykład pracy zgrzebłem ilustruje średniowieczna karta do gry z talii Władysława Pogrobowca, króla Czech, Węgier oraz księcia Austrii, w latach 1453-1457 (ryc. 6).

Znaleziska średniowiecznych zgrzebeł pochodzą przeważnie z zamków, siedzib rycerskich oraz magnackich, co potwierdza tezę, że wypielęgnowany rumak był oznaką statusu i dumą każdego szlachcica. W podobny kontekst wpisuje się również znalezisko krakowskie. Według źródeł historycznych na miejscu, w którym odkryto zgrzebło, wznosiła się niegdyś miejska rezydencja Tęczyńskich herbu Topór, a następnie Opalińskich herbu Łodzia.

W tym miejscu warto przypomnieć staroruskie porzekadło: „Lach bez konia jest jak ciało bez duszy”… nic dodać, nic ująć, biorąc pod uwagę znaczenie konia w kulturze polskiej – tradycji heraldycznej i obyczajowości szlacheckiej.

W ujęciu praktycznym prezentowany w cyklu „Zabytek miesiąca” przedmiot jest nie tylko narzędziem pracy, lecz także świadectwem świadomości naszych średniowiecznych przodków w zakresie opieki nad zwierzętami.