Sztylet miedziany z Jaskini Ciemnej

Sztylet właściwy

Sztylet (nr inwentarzowy MAK/N/85:1) został odkryty w Jaskini Ciemnej (formalnie Ojców stan. 18) położonej w Ojcowskim Parku Narodowym. Znajdował się obok filaru w głębi jaskini. Do Muzeum Archeologicznego w Krakowie trafił w formie daru 5 lutego 1992 roku. W wyniku analizy okazało się, że jest to sztylet miedziany. Do naszych czasów zachowało się jedynie ostrze sztyletu. Rękojeść była wykonana z materiału organicznego, zapewne drewna lub kości, być może pokrytych skórą. Ostrze ma kształt liściowaty, lekko asymetryczny. Na środku wzdłuż dłuższej osi znajduje się żeberko, a od strony rękojeści dwa otwory na nity łączące ostrze z rękojeścią. Jak wszystkie ówczesne przedmioty metalowe, sztylet został wykonany w formie odlewu. Asymetryczny kształt ostrza został nadany wtórnie poprzez rozklepanie –  najpewniej został przerobiony na nóż. Sztylet mierzy 14,5 cm długości, a w najszerszym miejscu ma 4,3 cm. Grubość w części z żeberkiem to 5 mm, a poza żeberkiem to ok. 2 mm w części nierozklepanej i ok. 1 mm w części rozklepanej.

Poniatowski i fury guana

Ze względu na przypadkowe odkrycie nie jest jasne, czy sztylet został złożony w jaskini intencjonalnie, np. jako dar grobowy, czy znalazł się w niej przypadkowo. Nawarstwienia Jaskini Ciemnej były niszczone i przekopywane w czasach nowożytnych (nie tylko przez archeologów). Na przykład według relacji Adama Naruszewicza 5 lipca 1787 roku w jaskini (współcześnie identyfikowanej właśnie z Jaskinią Ciemną) bawił król Stanisław August Poniatowski. Według lokalnych przekazów przed przyjazdem władcy miano wywieźć z jaskini 300 fur guana (czyli nietoperzych odchodów).

Inne przedmioty miedziane z Jaskini Ciemnej

Nie jest to jedyny przedmiot miedziany znany z Jaskini Ciemnej. Z badań Stanisława Czarnowskiego i Stefana Krukowskiego z początków XX wieku znane są m.in. haczyk do wędki, szydło czy fragment zawieszki okularowatej. Większość z tych zabytków jednak zaginęła w trakcie XX-wiecznej zawieruchy. W zbiorach zachowały się jedynie fragment siekierki i ostrze innego sztyletu. Wspominane zabytki miedziane wiązane są z tzw. kręgiem lendzielsko-polgarskim (grupą pokrewnych sobie kultur rolniczych rozwijających się nad Dunajem i stamtąd rozchodzących się po środkowej Europie). W Jaskini Ciemnej potwierdzono obecność kilku z nich: kultury malickiej oraz lendzielskiej (grupy: pleszowska i wyciąsko-złotnicka, z którą właśnie łączone są zabytki miedziane odkryte w Jaskini Ciemnej). Na późny neolit/eneolit, czyli epokę miedzi, datuje się także ślady osadnictwa kultury badeńskiej, boszackiej oraz kultur: ceramiki sznurowej i pucharów lejkowatych.

Sztylet z Wyciąża i pochodzenie miedzi

Oprócz drugiego sztyletu z Ojcowa, do najbliższych analogii należy miedziany sztylet z grobu nr 6 z Krakowa-Nowej Huty-Wyciąża stan. 5, oba posiadają jednak po trzy otwory na nity. Sztylet z Wyciąża został niedawno (badania opublikowano w 2024 roku) dokładnie przebadany pod względem chemicznym, co pozwoliło na potwierdzenie pochodzenia miedzi, z której został wykonany. Pochodził on ze złóż położonych na terenie górskiej części Słowacji. Fala miedzianych przedmiotów pochodzących z tych złóż datowana jest na okres około 3950–3800 p.n.e. i jest wiązana z wczesną fazą grupy wyciąsko-złotnickiej oraz początkiem później fazy kultury lubelsko-wołyńskiej. Nie są to jednak najstarsze znaleziska przedmiotów miedzianych z Małopolski. Te datowane są od ok. 4050 r. p.n.e. i są związane z rudami miedzi z terenu Serbii.

Sztylet jako symbol

Przedmioty miedziane jako niecodzienne i najpewniej bardzo kosztowne były symbolami świadczącymi o prestiżu i pozycji społecznej. Sztylety miedziane zazwyczaj odkrywane są w grobach męskich. Pełniły więc zapewne określoną funkcję w wierzeniach ówczesnych ludzi związanych z życiem po śmierci.