Pod znakiem lwa: średniowieczna odznaka z Muzeum Archeologicznego w Krakowie

Plakietki, przypinki, wpinki, naszywki — kto z nas nie posiadał choćby jednej z tych ozdób? Tego typu elementy stroju towarzyszą nam od wieków. Współcześnie ich symbolika jest zazwyczaj jasna: mogą wyrażać przynależność do konkretnej grupy społecznej, określać sympatie lub nastroje, być pamiątką z odwiedzonych miejsc, bądź zaliczonych konkursów. Dzięki znajomości symboli i kontekstów łatwo dziś odczytać ich znaczenie. Tymczasem podobnie funkcjonujące przedmioty z czasów minionych potrafią przyprawić archeologów o „interpretacyjny ból głowy”.

Przejdźmy zatem do kontekstów historycznych. Jedną z charakterystycznych grup zabytków związanych z późnym średniowieczem są tzw. odznaki pielgrzymie – metalowe plakietki, które naszywano lub przypinano do odzieży. Produkcja tego typu przedmiotów rozwinęła się w Europie w XIV i XV w. Ich popularność znajduje odzwierciedlenie zarówno w znaleziskach archeologicznych, jak i źródłach ikonograficznych z epoki. Jak wspomniano, większość średniowiecznych „przypinek” miała wymowę religijną i była związana z pielgrzymowaniem do miejsc uznanych przez kościół za święte. Na drugim biegunie znajdują się odznaki o charakterze świeckim, często nawiązujące do pielgrzymich, wykonane z tego samego materiału – stopu cyny z ołowiem. O ile jednak plakietki pielgrzymie miały określoną symbolikę, związaną z miejscem lub kultem świętego, to symbolika odznak świeckich jest znacznie bardziej złożona. Dotyczy ona szerokiego spektrum zachowań związanych z życiem codziennym – dziś trudnych do odczytania ze względu na zmiany społeczne i obyczajowe.

Pomijając kwestie przeznaczenia, zarówno jedne, jak i drugie odznaki były przede wszystkim elementem stroju i demonstracją osiągnięć, upodobań czy przynależności do określonej warstwy społecznej. Ze względu na szerokie zapotrzebowanie wykonywano je z niedrogich, powszechnie dostępnych materiałów. Do ich wyrobu wykorzystywano cynę i ołów (rzadziej srebro). Produkcja odbywała się w formach kamiennych, które pozwalały na wielokrotne odlewanie jednego typu odznak, co znacząco przyspieszało i obniżało koszty ich wytwarzania.

Z uwagi na funkcję manifestacyjną tego typu ozdoby mocowano zwykle do widocznych części odzieży, takich jak poły płaszcza czy rondo kapelusza. Sposoby ich noszenia odzwierciedlają źródła ikonograficzne – bardziej obfite, jeżeli chodzi o znaki pielgrzymie, i mniej liczne, w przypadku odznak świeckich.

Przykładem późnośredniowiecznej odznaki świeckiej jest ażurowa plakietka z kolekcji Muzeum Archeologicznego w Krakowie, o nr inw. MAK/K/108/11, odkryta przy ul. Grodzkiej 52 w 1960 roku. Wykonana ze stopu cyny przypinka ma kształt okrągłego, nieznacznie wypukłego medalionu, przedstawiającego stylizowany wizerunek lwa, który stoi na tylnych nogach (w pozycji rampant), z prawą łapą uniesioną do góry. Zwierzę ma wyraźnie zarysowaną grzywę i ucho. Ciało lwa jest uproszczone, z zaznaczonymi kończynami i uniesionym ogonem. Głowa jest skierowana do boku, z wyrazem czujności i majestatu, charakterystycznym dla pozy heraldycznej. Całość opasuje okrągła ramka z podwójnym perełkowym wzorem. Na jej krawędziach zachowały się trzy trzpienie, które po wpięciu w tkaninę zaginano, mocując odznakę do garderoby, podobnie jak dzisiejsze przypinki. Wymiary zabytku: średnica zewnętrzna 24 mm, średnica wewnętrzna 16 mm, szerokość ramki 4 mm, grubość 1,6 mm. Zabytek datowany jest na koniec XIV – pierwszą poł. XV w. Analogiczne plakietki znalezione zostały w Gdańsku i Rotterdamie (Holandia).

W tradycji chrześcijańskiej lew symbolizuje siłę, odwagę, waleczność i władzę. W mitologii i w legendach zwierzę to przedstawiane jest jako silny i godny przeciwnik. Walczyli z nim zarówno Herakles, jak i słynny średniowieczny rycerz – Lancelot. Lew występuje często także w roli strażnika. Jego podobizny nierzadko ozdabiają oparcia tronów lub flankują wejścia do budynków. Obecność lwa w sztuce średniowiecznej wzrasta w okresie wypraw krzyżowych. Ze względu na wrodzoną siłę i potęgę zwierzęcia przydomek lwa chętnie przyjmowali liczni europejscy władcy, np. Ryszard Lwie Serce (1189-1199) lub Henryk Lew (1142-1180). W drugiej połowie XIV w., szczególnie w miastach należących do Ligi Hanzeatyckiej, pojawiła się moda na biżuterię z motywami heraldycznymi, chętnie wykorzystywanymi przez bogacącą się warstwę kupiecką.

Jaka historia kryje się za krakowską plakietką? Czy była ona rodzinnym symbolem heraldycznym, wyrazem siły i męstwa noszącej ją osoby, a może własnością kupca hanzeatyckiego, który w połowie XIV w. został wysłany do Krakowa, by sprawdzić, czy miasto spełnia warunki członkostwa w Lidze?

Pomijając kwestie interpretacyjne, liczba znalezisk świeckich i pielgrzymich plakietek z terenu Europy stanowi bez wątpienia największy zbiór dzieł sztuki średniowiecznej, jaki zachował się do naszych czasów.

                                                                                                                                                                               Opracowanie merytoryczne: Bogumił Pilarski