Dama z Barbakanu

Wśród przedmiotów odnajdywanych w trakcie wykopalisk nierzadko trafiają się takie, które zaskakują. Nie zawsze da się je jednoznacznie zidentyfikować, a powzięte ustalenia na temat ich przeznaczenia i pochodzenia bywają często wątpliwe. Dobrym tego przykładem jest wykonana z płytki rogowej plakietka (inw. MAK/K/898/2; nr kat. III/20359) znaleziona w 1993 r., podczas prac archeologicznych prowadzonych przez E. Zaitza z Muzeum Archeologicznego w Krakowie, na odcinku pomiędzy Bramą Floriańską a Barbakanem. Zabytek odkryto na złożu wtórnym, tj. w nasypach z początku XIX w. związanych z niwelacją terenu pod budowę ogrodów miejskich Krakowa zwanych Plantami. Przedmiot to starannie wykonana plakietka o wymiarach: 36 x 34 x 2 mm. Jej centralną część zajmuje płytko ryty portret kobiety odzianej w bogaty strój charakterystyczny dla epoki renesansu. Na ubiór składa się suknia z bufiastymi, obszywanymi perłami ramionami przechodzącymi w wąskie, sięgające przegubów rękawy; zdobiona bogatymi haftami, przeszywaniami i rozcięciami; zakończona u góry sztywnym, wywiniętym kołnierzem. Na uwagę zasługują elementy zwisające spod bufiastych ramion sukni, mogące stanowić część płaszcza lamowanego futrem lub rodzaj rozciętego rękawa wierzchniego nakrywającego rękaw właściwy. Gorset sukni wykończony jest stanikiem z szerokim, kwadratowym dekoltem, charakterystycznym dla omawianego okresu. Podobnie uszyty dekolt widnieje m.in. na portretach królowej Anglii Elżbiety I Tudor (1533-1603), jej matki Anne Boleyn (1507-1536), jak również w malowanym rękopisie dotyczącym historii ubioru z ilustracjami autorstwa Lucasa D’Heere (XVI w.). Dół kreacji zamyka szeroka spódnica udrapowana zapewne na fiszbinowym stelażu. Całość prezentuje się imponująco, lecz niezbyt wygodnie. Poszerzone za pomocą bufiastych rękawów ramiona, mocno podkreślona talia i rozszerzająca się ku dołowi obfita spódnica wskazują, że ideał kobiecości miał w owych czasach kształt klepsydry.

Spoglądająca z portretu głowa jest wysunięta do przodu; twarz owalna, oczy duże, brwi cienkie, wysoko uniesione. Nos szeroki, usta pełne, lecz zaciśnięte. Ukazana fryzura odzwierciedla trendy panujące w ówczesnej modzie; włosy zaczesane do tyłu, wysoko upięte, po bokach głowy obficie wymodelowane, podtrzymywane odsłaniającą czoło opaską zwieńczoną trzema piórami. Portret przedstawia kobietę władczą, zdecydowaną, o twardym spojrzeniu. Wrażenie hardości potęguje wsparta o bok prawa ręka. Kim była, skąd pochodziła, z jakiego stanu się wywodziła? Tego niestety nie wiemy… Jest jednak na tyle charakterystyczna i wytworna, że jesteśmy pewni, iż w naszych czasach byłaby niekwestionowaną ikoną mody i gwiazdą magazynów spod szyldu fashion.

Co do przeznaczenia samego przedmiotu. Kształt i wielkość zabytku pozwalają sądzić, że mógł być aplikacją doklejoną do czegoś większego (medalion?). Na rewersie plakietki zachowały się ślady nacięć wykonanych w celu zwiększenia przyczepności kleju oraz słabo widoczne zielonkawe przebarwienia powstałe w wyniku kontaktu z niezachowaną metalową oprawką (z mosiądzu lub brązu). Odkrycie zabytku w zmieszanej warstwie nasypowej sugeruje, że został w to miejsce przywieziony wraz z ziemią wykorzystaną do zasypania dawnych fortyfikacji miejskich. Trudno więc powiedzieć skąd pochodzi – w której części miasta(?) mógł być zgubiony.

Stylistyka wykonania rytu na zabytku mieści się w kanonach odpowiadających wytworom XVI stulecia.

Bogumił Pilarski

Dział Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych