Składana forma do wyrobu „pisanek” została odkryta w roku 1977, w trakcie archeologicznych badań ratowniczych prowadzonych przez archeologów z Państwowego Przedsiębiorstwa Pracownie Konserwacji Zabytków (L. Dębowska, K. Buszydlik, Cz. Kozak), w wykopie na podwórku kamienicy przy ul. Grodzkiej 11 w Krakowie. Sonda została zlokalizowana w obrębie zagruzowanej piwnicy kamienicy.
Murowana kamienica przy ul. Grodzkiej 11 została wzniesiona w XV w. Poddawano ją wielokrotnym przebudowom w XVI/XVII w., w latach 1814-1823 oraz po pożarze w roku 1852. Piwnice obiektu zostały częściowo zasypane – zapewne u schyłku XIX w.
Dwuczęściowa, składana forma do wyrobu „pisanek” znalazła się w zasypisku piwnicy, na głębokości ponad 4 m (mogła więc znajdować się w piwnicy przed zasypaniem). Została wykonana ze skały gipsowej lub sztucznego kamienia. Na powierzchniach negatywowych znajdują się po 2 zagłębienia odpowiadające połowom jaja, a także elementy służące szczelnemu zamknięciu formy (zagłębienia i guzki). Na zewnętrznych, dłuższych krawędziach zachowały się zagłębienia świadczące o tym, że po złożeniu całość obwiązywano. W formie wykonywano „jaja” z masła lub wosku. Wraz z nią znaleziono również kamienną formę składaną do produkcji baranków. Są to pierwsze formy kamienne do wyrobu tego typu ozdób związanych z obrzędami wielkanocnymi z terenu Krakowa.
Forma jest zabytkiem o nowożytnej chronologii – pochodzi zapewne z wieku XIX.
Jaja i pisanki…
Jaja, zaczątki życia, były i są uniwersalnym elementem obrzędowości, symboliki i magii różnych kultur (znajdowano je w licznych grobach prahistorycznych na terenie Rosji i Szwecji), a także detalem dekoracyjnym już od ponad 5000 lat. Najstarsze, dekorowane pisanki pochodzą z Asyrii, nieco młodsze z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin.
Słowianie wiązali jajko z kultem boga słońca; było symbolem nowego życia, narodzin; amuletem przeciw czarom i złym mocom; używano je w obrzędach wiosennych i ku czci zmarłych. W Krakowie przetrwał zwyczaj toczenia jaj z Kopca Kraka w trakcie corocznej Rękawki odbywającej się w pierwszy dzień po Wielkanocy – prawie nieprzerwanie już od średniowiecza.
Jaja i ich modele zdobiono elementami solarnymi, jako symbolami odrodzenia i wieczności czy figurami geometrycznymi. Dekoracja miała spotęgować cudowne własności jajka. Istotne też były jej barwy: czerwień i biel miały oddawać cześć domowym duchom opiekuńczym, a czerń i biel – duchom ziemi. Zieleń nawiązywała do odrodzenia przyrody i miłości, a brąz do rodzinnego szczęścia.
Jajko to także częsty motyw w sztukach plastycznych. Zdobione jajka są istotnym elementem świąt Wielkiej Nocy. Tak w religii katolickiej, jak i prawosławnej są związane z motywem zmartwychwstania Chrystusa.
Najstarsze na terenie Polski pisanki wykonane były z gliny i wapienia odkryto je na Ostrówku w Opolu, na terenie wczesnośredniowiecznego grodu (koniec X do XIII w.) – jedne ozdobiono, tak jak naczynia – polewą, inne – metodą batikową (wzór nanoszono roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika). Pojedyncze egzemplarze wczesnośredniowiecznych, glinianych jaj znane są także z Krakowa. Uważa się, że odkryte na terenie Polski wczesnośredniowieczne pisanki wykonano na terenie Rusi Kijowskiej.
Warto przypomnieć, że w Krakowie i okolicach jeszcze w początkach wieku XX święcono na Wielkanoc jaja niezdobione tylko barwione w trakcie gotowania na brązowo wywarem z łupin cebuli, bądź pomalowane na jeden kolor – najczęściej czerwony.
Anna Tyniec