Skąd te nazwy w archeologii?
Czy zastanawialiście się kiedyś skąd epoki, kultury czy zabytki archeologiczne mają swoje nazwy? Jeśli tak, to już śpieszymy z odpowiedzią.
Zacznijmy od tego, że duński archeolog Christian Jürgensen Thomsen wydzielił trzy główne etapy w dziejach człowieka, które nazwał epokami: kamienia, brązu i żelaza – głównych w tych okresach surowców, które służyły do wyrobu narzędzi, broni, a także ozdób.
Epoka kamienia (od ok. 2,6 mln lat temu do ok. 4000/3500 lat p.n.e.), najstarsza i najdłuższa z epok, swoją nazwę zawdzięcza powszechnie dostępnym kamieniom, z których człowiek tworzył coraz doskonalsze narzędzia i broń. Na terenie Polski były to przede wszystkim krzemienie (np. jurajski z Jury Krakowsko-Częstochowskiej, czekoladowy z Gór Świętokrzyskich czy przywleczony przez lądolód ze Skandynawii, krzemień narzutowy).
Kolejna z epok, brązu (od ok. 3400 p.n.e. do około 700 p.n.e.), uzyskała nazwę od – stopu metali, miedzi i cyny brązu, z którego odlewano narzędzia i broń, ale też ogromne ilości ozdób i części stroju. Surowce do produkcji brązu nie były jednak powszechnie dostępne.
Epoka żelaza (najstarsze wyroby z kutego żelaza pochodzą z XV i XIV wieku p.n.e., znaleziono je w Egipcie i Azji Zachodniej, natomiast na terenach ziem polskich epokę żelaza datujemy mniej więcej od polowy VII wieku p.n.e.) nazwę zawdzięcza żelazu, którego rudy są dostępne w wielu miejscach. Wytapiano je w piecach zwanych dymarkami. Czy wiecie, że ok. 2000 lat temu w rejonie Gór Świętokrzyskich i na Mazowszu produkowano największe ilości żelaza w „barbarzyńskiej” części Europy? Powstawała z niego m.in. broń, którą mieszkańcy tej części kontynentu walczyli z rzymskimi legionami.
Najczęściej nie wiemy, kim byli ludzie, których wyroby odkrywają archeolodzy, aby ułatwić ich opisywanie powstały specyficzne terminy. Jednym z nich są kultury archeologiczne. Józef Kostrzewski, jeden z najwybitniejszych polskich archeologów określił ją tak: zespół typowych cech ceramiki, uzbrojenia, narzędzi, ozdób, budownictwa, gospodarki, obrządku pogrzebowego i innych zjawisk kultury materialnej, duchowej i społecznej, uchwytnych w danym okresie i na danym obszarze. Niektóre kultury archeologiczne swoje nazwy otrzymały np. od charakterystycznej formy naczynia (neolityczna kultura pucharów lejkowatych, której naczynia miały kształt pucharu z szerokim wlewem). Inne nazwano od ornamentu na naczyniach (np. neolityczna kultura ceramiki wstęgowej rytej, której ludność, jako pierwsza na terenie Polski lepiła ręcznie naczynia zdobione wstęgami rytymi). Kultury archeologiczne swoje nazwy niekiedy otrzymują od miejscowości, w której odkryto jej pierwsze zabytki. Trzciniec pod Opolem Lubelskim dał nazwę kulturze trzcinieckiej z epoki brązu. Od miasta Przeworsk w województwie podkarpackim, nazwano kulturę przeworską z okresu wpływów rzymskich. I tu mamy przykład archeologicznej autocenzury, wcześniej nazywana kulturą gacką, gdyż pierwsze jej zabytki odkryto na cmentarzysku we wsi Gać koło Przeworska. Nazwę uznano za niestosowną i z kultury gackiej stała się przeworską, której liczne relikty odkrywane są w Polsce centralnej i południowej.
Wśród zabytków archeologicznych są takie, które wyróżniają się niezwykłym kształtem, od którego zyskały nazwę. Należą do nich ostrza liściowate, które mogły być grotami oszczepów lub nożami, a kształtem przypominają liść laurowy. Natomiast najstarsze metalowe zausznice, wykonane z miedzi są w kształcie wierzbowego liścia. Niektóre naczynia, zwłaszcza te związane z kultem i obrzędami pogrzebowymi mają zastanawiające formy. Należą do nich naczynia grobowe, przeznaczone na szczątki zmarłego w kształcie domków, odkrywane w Italii, Saksonii i na Pomorzu. Czy na ich podstawie możemy dowiedzieć się, jakie w tamtych czasach (IX-V w. p.n.e.) budowano domy?. A czy twarze z urn twarzowych z epoki żelaza to portrety pochowanych?. Na ich powierzchni widać wyraźnie zaznaczone rysy ludzkiej twarzy.
Okresy, kultury czy zabytki archeologiczne swoje nazwy zawdzięczają charakterystycznym cechom. Zatem, zwiedzając w przyszłości wystawy w naszym Muzeum, zwróćcie uwagę na nazewnictwo.
I. Szczepańska
Przypominamy! Obecnie na terenie całego budynku naszego Muzeum (główny gmach przy ul. Poselskiej 3) trwają prace remontowe centralnego ogrzewania. Z tego powodu wystawy są NIECZYNNE.
Fot. A. Susuł
Zdjęcie nr 1- nóż bifacjalny, krzemień wołyński, paleolit (ok. 70 tys. lat p.n.e.)
Zdjęcie nr 2 – naczynie gliniane z uchem „ansa lunata”, neolit, kultura pucharów lejkowatych (ok. 3500 p.n.e.)
Zdjęcie nr 3 – siekierka z brązu, kultura łużycka (ok. 700 p.n.e.)
Zdjęcie nr 4 – zausznice w kształcie wierzbowego liścia, miedź, kultura mierzanowicka, (ok. 3000 lat)
Zdjęcie nr 5 – miecz z brązu, schyłek epoki brązu, kultura łużycka (ok. 700 p.n.e.)
Zdjęcie nr 6 – szpila z brązu (ok. 700 p.n.e.),
Zdjęcie nr 7 – zapinka (fibula) z żelaza, okres wpływów rzymskich, kultura przeworska (ok. 160 n.e.),
Zdjęcie nr 8 – miecz z żelaza, rytualnie wygięty, okres wpływów rzymskich, kultura przeworska (ok. 160 n.e.).
